​​Хүгшэн абын хүүр дээрэ

Хүгшэн абынгаа үнэн нэрэ үргэбэ

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай сууряан он жэлнүүдэй ошоошье һаа, дуулдаһаар зандаа. Хэды олон эжы абанар хүбүүдээ фронт эльгээгээд, “һураггүй үгы болоо” гэһэн харюу абааб даа...

Угайнгай дайшалхы баатарнуу­дай үнэн нэрэ нэрлүүлжэ, түүхэдэ намтарыень элирүүлхэ һэдэлгэ мүнөөшье хэгдэнэ. Байлдаанай тал­майнууд дээрэ баатарай үхэлөөр алдалан унаһан сэрэгшэдэй дан­са үнэмшэлгэнүүд буруу, һарюу бэшэгдэһэнһээ боложо, хэды олон сэрэгшэдэй хуби заяан эли бэшэб даа. Эгээл иимэ ушар Ага тойрогой Урта нютагай Жамсаранай Цыдыб­тэй тохёолдоо.

“Һураггүй үгы болоо”

Цыдыб Жамсаранов 1905 ондо Ага аймагай Хүнхэр нютагта түрэһэн юм. Хара багаһаа үншэржэ, нютаг айлдаа үргүүлжэ, хүн болоһон. Бэеэ хүсэхэдөө, Могойто аймагай Урта нютагай Мижидэй Рэгжэдма гэжэ эхэнэртэй хуби заяагаа ниилүүлжэ, гэр бүлэ болоһон. Дайнай эхилхэдэ, Жамсарановтан гурбан хүүгэдтэй бо­лоод байгаа. 4-тэйхэн наһандаа эсэ­гэтэеэ хахасаһан Эрдэни хүбүүниинь мүнөө 82-той.

- Нютагаймнай олон лэ буряад хүбүүд дайнда мордоо һэн даа. Бул­та мори унаад лэ, баруун-хойшоо гүйлгэлдэшоо бэлэй, - гэжэ Эрдэни ахай ходол хөөрэдэг.

1944 оной эхеэр Рэгжэдма нүхэрынь “Жамсаранов Цыдыб һураггүй үгы болоо” гэһэн үнэмшэлгэ абаһан юм. Гэбэшье хайрата нүхэрни хэзээ нэгэтэ гэртээ хүрэжэ ерэхэл байха гэжэ найдан ажаһуугаа. Жиг­митдоржо, Эрдэни, Цыпылма гээд үхибүүдынь томо боложо, борьбо дэ­эрээ гараа һааб даа. Дайнда һураггүй үгы болошоһон абаяа бэдэрхэ, хуби заяаень элирүүлхэ арга олдодоггүй байгаа. Энэ тэрэ газар руу бэшэг бэ­шээшье һаань, харюу хэн үгэхэб даа. Эрдэни ахай өөрөө олон хүүгэдые хүн болгожо, тэдээндээ хүгшэн аба тухайнь ходол хөөрэжэ, хэзээ нэгэтэ һурагыень дуулахал байхабди гэжэ хүлеэдэг бэлэй.

Удаан хүлеэгдэһэн харюу

Москва можын Подольск хотодо үхибүүдтээ хамһалсахаяа ошоһон Лена басаганиинь уласхоорондын дурасхаалай сайтын хүтэлбэрилэгшэ Виктор Шумскиида 2017 ондо хуби­ин бэшэг эльгээһэн юм. Тэрээн со­огоо хүгшэн абынгаа нэрэ обогыень, хаана түрэһэн, ямар ажал хэһэн, хэн гэжэ нүхэртэй, хэды хүүгэдтэй бай­гааб гэжэ тодорхойгоор бэшэһэн юм. Тиигээд 2018 оной январиин 12-то харюу ерэһэн байна.

Ушар юуб гэхэдэ, баатарай үхэ лөөр унагшадай дэбтэр соо “Замсаранов Цыдык 1944 оной январиин 7-до нэгэ ехэ байлдаанай үедэ Белорусска фронтдо Витебскэ можын Го­родокско аймагай Короли гэжэ тосхон шадар баатарай үхэлөөр унаа” гэжэ бэшээтэй байгаа. Дайшалхы сэрэгшэдэй нэрэ мүнхэлхэ дурасха­алай бэдэрэлгын ажал ябуулагшад энэ хүн үнэхөөрөө Мижитова Рэг­жэдма гэжэ һамгатай, 3 хүүгэдтэй, Урта нютагай адуушан байһан гэжэ мэдээсэл эльгээгээ. Елена Эрдыне­евна тэрэ бэшэгтэнь харюу үгэхэдөө, үнэн дээрээ Жамсаранов Цыдыб гээ­шэ гэжэ гэршэлээ юм.

Дайшалхы замаарнь дабшажа

Мүнөө сагта Короли тосхон карта дээрэ үгы болонхой. Тэрэл газартань Зароново гэжэ тосхон­до хамтын хүүртэ хүгшэн абань хүдөөлүүлэгдэнхэй байгаа.

- Хүгшэн абынгаа нэрэ элирүүлжэ, үндэр наһатай абадаа дуулгажа, ехэ баярлуулаабди. Тэрэ хүүртэнь ошожо ерэхэ зорилго табяа һэм, - гэжэ Еле­на Эрдынеевна хөөрэнэ.Тиин байгша оной майн 8-ай һүни хүбүүнтэеэ хоюу­лан хүнгэн машинаар Москваһаа гара­жа, 550 модо гаталжа, үглөөнэй 9 саг­та Зароново тосхон хүрэһэн байна.

Тэрэ хамтын хүүртэ аяар 11 мян­гаад сэрэгшэд хүдөөлүүлэгдэнхэй. Елена Эрдынеевна хүбүүнтэеэ бүхы дурасхаалай хүшөөнүүдые шэнжэл­жэ, эгээл һүүлшын үрөөдэ хүгшэн абынгаа нэрэ олоо бшуу. Тэндэнь анхан “Замсаранов Цыдык” гэжэ бэшэгдэһэн аад, мүнөө “Жамсаранов Цыдыб” гэжэ зүб болгогдонхой юм.

- Үглөөгүүр тэндэ хэншье байгаагүй. Хүгшэн абынгаа хүүр дээрэ олон жэл соо ургадаг бамба сэсэг тарижа, торгон тулам соо абажа ошоһон Урта нютагайнгаа шорой сасажа, юһэн ян­зын таряа, һү сайгаа үргэжэ, санзай адисаа ууюулжа, хүбүүнтэеэ дуугай һуугаабди, - гэжэ Елена хөөрэнэ.

Белорус зон дулааханаар угтаа

Аяар холын Буряад оронһоо ерээ гэжэ дуулахадаа, белорус хүбүүн: “Минии эжы энэ тосхоной музейн даагшаар хүдэлдэг. Манда Буряад Уласһаа нэгэшье хүн ерэжэ үзөөгүй. Ошоё, айлшад, сай уугты”, - гэжэ уряа.

Музей соо ороходонь, тэдэниие олон үхибүүд дайнай сэрэгшэдтэ зорюулжа зохёоһон шүлэг дуугаар угтабад. Музейн даагша Людмила Константиновна Никитина эндэ 33 жэлэй туршада ажаллаха үедөө олон сэрэгшэдэй үнэн нэрэ элирүүлһэн габьяатай. Аяар 11 мянган сэрэгшэ­дэй мүнхэ дурасхаал нангинаар сахи­жа, залуушуулда дамжуулжа байдаг. Хамтын хүүртэ бүхы Ород гүрэнэй можо нютагуудай, анхан СССР-эй бүридэлдэ ородог байһан уласуу­дай олон тоото үндэһэ яһатанай түлөөлэгшэд хүдөөлэгдэнхэй. Елена Эрдынеевна хүгшэн абынгаа дүрэ зураг хүхэ хадаг болон мүнгэн бэлэг­тэйгээр тэрэ музейдэ үгөө.

Зароново тосхоной музей даагша Людмила Никитинада буряад заншалаар хадаг баряа

Людмила Константиновна мүн лэ буряад айлшадаа аяга сай, амтан эдеэгээр хүндэлжэ, гарай бэлэгүүдые барюулаа. Тиигэһээр байтарнь, Са­ратов можын, Красноярска болон Краснодарай хизаарнуудай зон ерээ бэлэй. Тэдэнэй түрэлэй сэрэгшэд баһал эндэ мүнхэ нойроор нойрсожо байна бшуу.

Уданшьегүй Минск, Витебск бо­лон бусад газарнуудһаа томо автобусуудаар олон хүн хүрэжэ ерээд, хам­тын хүүрэй дэргэдэ Агуу Илалтын дурасхаалай һайндэр эхилээ.

Хамтын хүшөөгэй дэргэдэ

«Манай эндэ түрүүшынхиеэ 7 мянгаад модо зай гаталжа, аяар хо­лын Буряад оронһоо айлшад зорижо ерээд байна», - гэжэ хүтэлбэрилэгшэ хэлээд, Елена Эрдынеевнада үгэ үгэхэдэнь, Эхэ оронойнгоо түлөө баатарай үхэлөөр алдалан унаһан сэрэгшэдэй мүнхэ дурасхаал нан­гинаар сахижа байһандань баярые хүргөө.

- Олон үгэ хэлэжэ шадаагүйб. До­соомни уйтаржа, нюдэнһөөмни нулимса гаража эхилээ. Ендэрһээ бу­угаад, һугшаржа ябахадамни, нэгэ белорус хүгшөө намайе тэбэреэд, ар­гадаа һэн, - гэжэ Елена хөөрэнэ.

Мүнхэ дурасхаалай хүшөөгэй дэргэдэ сугларһан зоной хүгшэн абанар, аха дүүнэр Эхэ ороноо хам­гаалхын түлөө ами наһаяа үгөөд, нэгэл хүүр соо хэбтэнэ. Тиимэл ха­дань, тэдэ булта нэгэ томо гэр бүлэ мэтээр бэе бэеэ хүндэлжэ, хайрла­жа байгаа.

Иигэжэ үри һадаһадынь хүгшэн абынгаа нэрэ сагааруулжа ерээ. Һураггүй үгы болошоһон сэрэгшын гэр бүлэдэ тэрэ сагта ямарханаар хүн зон хандадаг байгааб гэжэ мэдэ­эжэ. Эсэгэ орондоо урбажа, дайсадай тала руу зугадашоо гэжэ һэжэглэжэ, мүрдэлгэшье хэдэг байгаа бшуу. Эр­дэни ахай түрэһэн абынгаа нэрэ, дайшалхы намтар бүрин бүтэн болгоһондоо урматай. Энээхэн га­зарта баатарай үхэлөөр унаа гэжэ мэдэжэ байха гү, али хаанашье, ямар­шье газарта яһаа хаяаб даа, хөөрхэй, гэжэ сэдьхэлээ хүдэлгэн һууха гээшэ хоёр ондоо юм ааб даа.

Хүгшэн абынгаа нангин ду­расхаал бадаруулжа, нэрыень гэр бүлынгөө түүхэдэ оруулһан Елена Эрдынеевна дайшалхы сэрэгшэдээ бэдэржэ ябаһан зондо иигэжэ хан­дана: “Тэрэ хамтын хүүртэ манай яһатанда адлишаг нэрэ обогууд дайралдана. Магад, манай хүгшэн абынхи шэнгеэр нэрэ обогынь буруу бэшэгдэшэһэншье байжа болоо. Зароново тосхоной музейн даагша Людмила Константиновнада хан­дажа болоно. Хэрэгтэй һаань, гар утаһаниинь бии”.

Елена ЭРДЫНЕЕВАГАЙ дурадхаһан гэрэл зурагууд