​​Элбэк-Доржо Ринчино: Хубисхалшын харгы

Элбэк-Доржо Ринчино

Элбэк-Доржо Ринчиное ехэн­хидээ хубисхалша байгаа гэжэ тоолохо эрхэтэйбди. Тэрэ бүри үхибүүн шахуудаа (15-тайдаа) Баргажанай (тэрэ үедэ Баргажан хото гэдэг һэн) һургуулида һуража байхадаа, сүлэлгэдэхи социал-демокрадуу­дай бии болгоһон нюуса эмхидэ ороһон юм. Тиин тэрээнһээ хойшо хубисхалшын хотирхой-нугархай харгыгаар ябаха болоо бэлэй.

1905 ондо Верхнеудинскда нии­тын училищида һурахаяа ороходоо, большевик Шумяцкиин ударидалга доро байһан аад, 1906 ондо энэ учи­лищиин хаагдахада, Троицкосавскда тиимэл һургуулида абтажа, меньше­вик Рещиковэй хүн болобо. Иигэжэ марксизмын-социал-демократиин һургаалай харгын һалаатаһаниие ойлгоо бэлэй.

Хойто эсэгэһээ туһаламжа абаха­яа болиһон Элбэк-Доржо нютагай зоной мүнгөөр Томск хото ошожо, Технологическа институдай дэргэ­дэхи саг зуурын һургуулида ороһон юм. Тэндэ Сибирьтэ мэдээжэ Г.Н. По­танинтай танилсажа, марксизмаар һонирхохоёо болёод, “Областниче­ство” гэгдэһэн хараа үзэлдэ хамжаба. Энэ хараа үзэл ХIX зуун жэлэй тэн багаар бии болоһон юм. Сибириин купечествын (аралжаа наймаанай) хүгжэхэдэ, залуу баяшуул, иланга­яа Петербургда байһануудынь хүл дээрээ хүсэд гарахын тула иимэ хүдэлөө хэхэ гэжэ бодоһон байгаа. Ганса Хяагтаар эрхилэгдэдэг най­маанда (сайн, торгоной, мүн ангай, адаһанайшье арһа мяханай худал­даанда) Сибириин хотонуудһаа най­маанай 100 гаран гэр (купеческие дома) хабаададаг байгаа, 1820-ёод онуудта түрүүшын миллионернүүд бии болоһон юм. 1865 ондо Омск Эрхүү хоёрто “Патриотам Сибири” гэһэн гар бэшэмэл хандалганууд ба­ригдажа, мүрдэлгэнүүд хэгдэжэ, 60 гаран хүн хаалтада ороһон. Тэдэни­ие “Сибириин сепаратистнууд” гэдэг һэн.

Эдэ “сепаратистнууд” ерүүл зон байгаалиимнай баялигые хайра гамгүй ашаглана, хари гүрэнэй ба­яшуул оролсожо байна гэхэ мэтээр һанаагаа зободог байһан юм. Буряад хубисхалша хүбүүнэй энэ хараа бо­долоор һонирхоһониинь гайхалгүй. Харин социал-демокрадууд “Област­ничество” хүдэлөөндэ эсэргүүсэдэг һэн. Энэньшье ойлгосотой юм ааб даа.

Элбэг-Доржо Ринчиногой област­ничествын хараа бодолһоо совет за­сагай хубилалтанууд тээшэ ошоһон алхамуудые хоёр статьянуудынь гэршэлнэ: 1) “Областническое дви­жение в Сибири и социал-демокра­тия» (1914 он), 2) «Инородческий вопрос и задачи советского строи­тельства в Сибири» (1920 он).

«…Нет никакого сомнения, что развитие идей областничества в дальнейшем, с ростом духовной и экономической культуры Сибири, пойдёт вперёд ещё интенсивнее, чем теперь», - гэжэ 1914 ондо Рин­чино этигэнхэйшье һаа, оһолтой хэдэн юумэ дурдаһан байдаг. Тэдэ­нэй тоодо (оршуулагдангүй үгтэбэ): “...В Сибири необычайно обострился инородческий вопрос. Те инород­цы, которые заселяли жилые места Сибири и таким образом давали им жизнь и оживление и тем приноси­ли огромную пользу стране, безна­дёжно вымирают, лишённые всякой государственной и общественной помощи. А более культурные ино­родцы толкаются на тот же путь вы­мирания специфическими приёма­ми переселения и землеустройства, которые начинают приобретать си­стематический характер и призна­ки и свойства североамериканского метода истребления индейских пле­мён. Если помощь сибирским ино­родцам не будет оказана сейчас же, через 30-50 лет они совершенно вы­мрут».

Эдэ үгэнүүдынь Э.-Д. Ринчиногой областничествын хараа бодолһоо холодоһые харуулна.

Үнэхөөрөө, Сибириин яһатануудай яахыншье аргагүй хүндэ бай­далда ороод байһые 1918 ондо хэблүүлһэн “Великая революция и инородческая проблема в Сибири» гэһэн статья сооһоонь мэдэжэ аба­набди. Саашань 1918 оной апрель соо Шэтэдэ болоһон таряашадай, хасагуудай болон “инородецуу­дай» депутадуудай суглаан тухай М.А. Спиридоновагай [эсернүүдэй түлөөлэгшэ - авт.] бэшэһэниие хару­улна: “...Условия господства развра­щает не только правящие классы, но и весь народ… Злобные нотки, которые прерывались у казаков и крестьян, представителей господ­ствующей нации, должны быть пре­одолены силой идеи…».

Э.-Д.Ринчино статья соогоо Верхнеудинск уезддэ нэгэ һууринайхидай Самсалай гэжэ хүршынхидэйнгээ газарые хүсөөр эзэлжэрхиһэн тухай, мүн тэрээнһээ дамжаад, һайн газарнуудые хүсэтэй ород һууринайхид Сэлэнгэ, Барга­жан уезднүүдээр эзэмдэжэ эхилһэн тухайнь дурдана.

Энэ талаар 1920-ёод оной буряад хубисхалшадай РКП(б)-гэй, Совет засагай шугамда гаража эхилһэн хар­гы зүб байгаа.

Теэд эхин дээрээ энэ ойлгогдошогүй һэн. Буряад арадай бэеэ дааһан өөһэдын засаг тухай Буря­ад-Монголой АССР-эй тогтоһонтой холбон харахадаа, энээн тухай хэлээгүйдэ аргагүй. Э.-Д. Ринчино­гой “Инородческий вопрос и задачи советского строительства в Сибири” гэһэн томо ажал сооһоо (Иркутск. 20 марта 1920) “Великая русская революция и Сибирские инородцы» гэһэн хэһэг харая: “Русская револю­ция (февральская и октябрьская) не улучшила, а безмерно ухудшила по­ложение инородческих народностей Сибири, заменив государственное угнетение и империализм угнетени­ем и стихийно-массовым империа­лизмом тёмных низов крестьянства и демагогических отбросов, так на­зываемой революционной интелли­генции».

Арадайнгаа бэеэ дааһан байдал тээшэ харгы зам бэдэрһэн хүнүүдэй нэгэн Э.-Д.Ринчино.

“Советская власть, начавшая ут­верждаться в Сибири с начала 1918 года, застала инородческие народ­ности Сибири совершенно разоча­рованными в носителях-идеологах февральской революции. Прави­тельственная партия эсеров, на­обещав им целые кучи всяких благ, ни одного из этих обещаний не выполнила. Наоборот, она повела активную борьбу с единодушным стремлением инородческих народ­ностей Сибири вернуть те зачатки автономного управления, которыми они пользовались по «Положению об управлении суда Сибирских ино­родцев 1822 года, аннулированного в 1900 году при активном противо­действии инородцев самодержави­ем. Та же партия и Временное Пра­вительство смотрели сквозь пальцы на анархические захваты и насилия крестьянства по адресу инородцев. Вследствие чего, сами инородцы ис­кали сближения с советской властью и шли ей навстречу. Так, например, бурят-монголы летом 1918 года пы­тались установить связь с «Центро- Сибирью» (через тов. Джамцарано, уполномоченного Центрального Ко­митета бурят-монгол), но неудачно. [Джамцарано - Ц.Жамцарано». Авт.].

Дээрэ хэлэгдэһэнһээ буряад ара­дай өөһэдыгөө мэдэхэ гэһэн хараа бодол хүндэшэг шатадаа байһан лэ ёһодоол һэн ха: хэрбэеэ совет заса­гай хүсэеэ абажа эхилээгүй һаань, буряадай түрын хэрэг дороһоошье, дээрэһээшье (тэрэ үеын ажабайдал­да) дэмжэлтэ (үнэн дээрээ, юрын тулгуури) олохогүй байгаа.

Бидэ мүнөө Э.-Д.Ринчино, Ц. Жам­цараногой ажаябадалда үндэһэлэн, бүхы арад тухай хөөрэлдэнэбди.

Үнэн дээрээ буряадууд энэ бо­ложо байһан юумые ойлгодоггүй байгаа гэжэ бидэ тоолонобди. Теэд совет засаг юугээрээ буряадуудта нүлөөлөө гээшэб гэһэн асуудал гара­на. Нэн түрүүн совет засаг Сибирьтэ тогтоходоо, зэбсэг барижа, буряад зоной ажабайдалда хэзээдэшье бур­ханда, буянда буруу гэгдэдэг хёмо­роо хэгдэхээр байһан арга боломжые таһалһан байна. Энэ үсөөн тоотой арад соо эгээл аймшагтай аюул ха юм.

Буряад зоной өөһэд хоорондын, хэзээ үнинһөө зэргэлэн ажаһууһан арадтаяашье үсэд хатуугаар үһөөрхэлдэхэ шалтагуудые совет хуули түрүүшээр дараһан, тиигээд саашаа шэнэ журамда оруулжа эхилээ. Энэм­най республикын эхин.

Эндэ нэгэ юумэ бидэ мэдэхэ ёһотойбди. Илангаяа Октябриин хубисхал тухай ондоохон хараа бо­дол бии гэжэ мэдэнэбди. Теэд ма­най шүүгээд мүнөө үзэхэдэ, үсөөн тоотой арадуудта, илангаяа буряад-монгол арадта Октябриин хубисхал хуби заяандань туһатай, хэрэгтэй үйлэ байгаа. Энээн тухай саашанхи хөөрэлдөөн соомнай гарахал байха.

Теэд мүнөө үшөө дахин тобшо­лоё: Э.-Д. Ринчиногой наһанай харгы бүхы буряад зоной шэнэ сагай ерэ­хэдэ, ерээдүй тухайгаа бодомжолон, ехэ замаа бэдэрһэнэй гэршэ, жэшээ болоно.

Э.-Д. Ринчино уласуудай, арадуудай хоорондохи холбоониие ухаан һаа алдангүй, үйлэ хэрэгүүдээ бүтээхэ гэһэн хараа бодолтой хүн байгаа. “Инородческий вопрос и за­дачи советского строительства в Си­бири” гэһэн ажалаа “Инородческий вопрос в Сибири и революционное движение в Азии» гэһэн бүлэгөөр дүүргэнэ. “Из обзора о расселении южно-сибирских инородцев мы ви­дели, что они, являясь обломками центрально-азиатских народов, при­мыкают непосредственно к послед­ним территориально, и находясь с ними в тесной религиозной, эко­номической и культурной связи… халха-монголы и ойрат-монголы за­нимают почти всю южно-сибирскую приграничную окраину… по терри­тории этих инородческих народно­стей проходят все важные в военно-экономическом отношении пути и тракты в страны Центральной Азии, как то: Чуйский, Осинский, Мон­динский, Кяхтинский, Акшинский, Маньчжурский и др”.

Э.-Д.Ринчиногой уласхоорондын байдал һайн мэдэдэгынь, саашадаа яагаад хүгжэжэ болохоб гэһэн баг­саалгань, тэрэнэй гүрэн түрэнүүдэй хоорондохи холбоо барисаае һайн мэдэхэ ажаябуулагша байһаниие “Великие державы и независимость Монголии” гэһэн ажалынь баһал харуулна. Коминтернын Алас Дур­нын секретариадай монгол-түбэд таһагай хүтэлбэрилэгшөөр ашаг үрэтэйгөөр ажаллаһанииень гэр­шэлнэ. Монголой хубисхалша, На­май Түб хүтэлбэриин гэшүүн, Монго­лой Арадай Сэрэгэй Зүблэлэй дарга (1921-1924) онуудта үндэр алдар со­лодо хүртэһэн юм.

1926-1927 онуудта Улаан про­фессурын һургуули дүүргээд, Зүүн зүгэй ажалша түмэнэй Коммунис Дээдэ һургуулида доцентээр, про­фессорээр ажаллаа, үнэхөөр ехэ эр­дэмтэн ябаһанаа харуулаа (КУТВ- Коммунистический университет трудящихся Востока).

Саашадаашье арад зондоо ашаг­тай хэрэгүүдые бүтээхээр аад, 1938 ондо хардалганда орожо, оройдоол 50-яад наһандаа алтан дэлхэйһээ ха­хасан ошоһониинь харамтай.

asiarussia.ru

Ардан АНГАРХАЕВ, Буряадай арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор