​​Хони гаргаха ёһо

Ёһо соонь хони гаргажа, эдеэ буйлуулха хүнүүд үсөөн боложол байна

Буряад арад хадаа хэр сагһаа хойшо малаа үдхэжэ, тэрэнээрээ ажамидаржа ябаһан заншалтай. Мал гаргаха гээшэ өөрын олон ёһо гуримуудтай, теэд гурим заршам бүхэниинь удхатай байһан. Хони гаргалгын нэгэ хэды һонин мэдээнүүдтэй энэ зураглал соогоо танилсуулха хүсэлтэйбди.

Талаан туршалга

Хони гаргаха айл заал һаа зулаяа бадараадаг байһан. Мягмар ба бимба гарагуудта хони гаргажа болохогүй. Нэн түрүүн амитаниие зобоонгүй, тамалангүй гаргаха гурим сахигдаха ёһотой. Хонин һүрэг үдэхэеэ болихо, хэшэггүй болохо гэһэн нүгэлһөө за­йсаха шухала.

Хони гаргаһан эрэ хүн дэлюуень абаад, арһан дээрэ ташаха ёһо бай­гаа. Дэлюу ташаха, сохихо гэһэн зан­шал ямар удхатайб гэхэдэ, тэрэ айл ямар бэритэй болохоб гэжэ талаан туршалга. «Тас» гээд шанга абяатай­гаар арһан дээрэ унаа хадань, шанга бэритэй болохо гэдэг байһан. «Пял» гээд унаа һаань, һулашаг бэри орохо гэһэншүү.

Бүһэтэйшүүлэй хониёо тон на­ринаар, нимгэн газартань хутагаар үбеэд, зузаан газартань нюдаргаараа үбшэжэ дүүргээд, гэдэһыень амин­дань болгоходо, басагад бэреэдэй ажал эхилхэ.

Эхэнэрнүүдэй ажал

Эгээл түрүүн хошхоногоо илга­ад абаха, тиигээд хотиргойгоо за­далха. Зарим нютагуудаар хотир­гой задалангүй, тэрэ шэгтэнь уһа эюулэн, сэбэрээр угаагаад, шуһа шудхажархидаг заншалтай. Ахада, Түнхэндэ тиигэдэг гэжэ дуулаад, уран, шадамар эхэнэрнүүдээрнь ба­хархаа бэлэйб.

Гэдэһэнэй һэмжэ өөхыень аргаа­ханаар суглуулаад, гүзөө, һэрхинсэг, һархинсаг, бүдүүн, нарин гэдэһыень һэбһэ шабааһанһаань арилгаха, шобторхо. Нютаг аймагуудай ёһо нэгэ бага ондоо. Агада һаа, үнгэрыень ехээр шобторжо угаадаг, гүзөөгөө зулмаажа, саб сагаахан болоторнь угаадаг. Буряад Уласта ажаһуугаа буряадууд үнгэр гээшэ бүхы хэшэ­гынь гэхэ. Тэрэнь баһа зүб, юундэб гэхэдэ, үнгэр соонь хүндэ хэрэгтэй, онсолон хэлэхэдэ, хотодо, эдеэ буй­луулдаг махабадта ехэ ашагтай олон ферментнүүд байна.

Һая гаргагдаһан хониной һэбһээр буряадууд хүлөө аргалдаг байһан. Тэрэ боро арга мүнөөшье хэрэглэг­дэдэг. Хүйтэ абаһан үе мүсэеэ халу­ун һэбһээр шабаад, дээрэһээнь цел­лофанаар, бүдөөр орёогоод һуудаг. Амитанай халуун элшэ хүсыень бэ­едээ шэнгээн абажа, хүйтэ нойто­ёо гаргана гэһэн ухаантай. Тиигээд хүлнүүдээ бүлеэхэн уһаар угаагаад, таһа аршаад, саашаа бэеэ дулаанаар абаха, һалхи абажа болохогүй.

Хотоёо сэбэрээр илгахадаа, на­рин гэдэһэтэйнь абаха, тэрэнииень утаханаар абажа оролдохо, юундэб гэхэдэ, һүүлдэнь шуһа шудхахадаа, амһарыень тэрэ гэдэһээрээ уяжа ха­аха болоно.

Нүгөө талаһаань һархинсагһаа илгахадаа, гараараа таһа барижа шалгаад, тон ниилэһэн газартань отолон илгаха, амһарыень нари­наар абаха шухала, залпагар боло­ходоо муу. Шуһаяа шудхаад, дабһа ба мангир хээд, модон шэбхээрээ амһарыень гүрэн хааха. Шэбхэ гээшэ зорожо сэбэрлэгдэһэн модон, үзүүрынь хурсаар зороотой. Шэб­хэеэ һэмжэ өөхөөр орёон хушаад, дээрэһээнь хотынгоо нарин гэдэһээр таһа орёохо, уяха. Шанагдаһан хотын шуһанай шэбхын модон харагдаха ёһогүй, өөхэниинь жэгдэ орёолтотой байха ёһотой. Басагад ехэ оролдодог байһан, юундэб гэхэдэ, ерээдүйн ха­дамай ажабайдалынь энээнһээ дул­дыдаха гэһэн удхатай.

Модониинь харагдаа болбол, үгытэй ажаһуухаш, өөхэн жэгдэ, элбэг байгаа һаань, баян тарган һуухаш гэдэг байһан.

Шэбхэ модоёо һүүлдэнь сэбэрлэ­жэ угаагаад, һэеы гэрэйнгээ һарабша доро хабшуулдаг байһан.

“Ном” уншуулаад

Жаахан басагадые гэдэһэ арша­жа һургахадаа, һархинсаг угаалгаһаа эхилдэг байгаа. “Энэ ном унша” – гээд, үгэжэрхидэг байһан, үнэхөөрөөл, номой олон хуудаһа мэтэ һэхэн, иран, сэбэр болоторнь угааха. Гадна, бэреэдээ шалгадаг байһан: хэр шадамар бэри орооб гэжэ һархинсагай сэбэрээр харадаг байгаа.

Гэдэһэ доторыень хаянгүй, бул­тыень эдеэндэ хэрэглэдэг заншал бии. Эльгэ дотор өөхэтэй хоёр хута­гын дунда татаад, хэршээд, дабһа һонгино нэмээд, бүдүүн гэдэһэн соо хэжэ, эреэлжэ шанаха. Үрсэ, хотир­гой, һэрхинсэг гурбые жолоо шэнге­эр ута болгожо зүһөөд, хошхоногоо урбуулхадаа, барилсаха. Гүзөөн ууш­хан хоёрые баһа ута болгожо зүһөөд, нарин гэдэһээр орёожо, орёомог, ормог бэлдэхэ. Мяханай, доторой үлэгдэлнүүдые татаад, һархинсагай хуудаһан бүхэнэй дунда наринаар дэлгээгээд, амһарыень хоёр шэбхээр хаагаад шанахада, ехэ амтатай шаха­мал гэһэн эдеэн болодог.

Эльгэ һэмжэ соо орёогоод, гал дэ­эрэ буурабшалуулаад эдихэдэ, хэды амтатайб даа! Мяхаяа буурабшалу­улаад эдихэ гурим баһал удхатай, шүүдэнгы мяхан соо шуһанда хэ­рэгтэй гемоглобин ехэ байна, тиимэ мяха эдихэдээ бэе тэнхээ тамиртай, үбшэ хабшанда диилдэхэгүй, имму­нитедтэй болоно.

Мяхаяа шанахадаа

Аха захатан жаахан хүүгэдтэ шанаһан мяха жэжээр хэршээд, зүрхэнһөө эдигты - зүрхэтэй боло­хот, хэлэнһээ эдигты - хэлэтэй бо­лохот гэжэ байжа, дамбар эдюулдэг байһан.

Хотоёо хотоноороо эдихэ, далые далан хүн эдихэ гэжэ байжа арадай сэсэн үгэнүүд байха. Далые сэбэрээр мүлжөөд, үзэл үзэдэг заншал бул­танда мэдээжэ юм ааб даа. Гэрэй эзэ­нэй үнгэрһэн, ерээдүйн байдалыень тусгаар мэргэнээр уншажа шададаг хүнүүд байһан. Энэ шадабари ту­хай араднай үеһөө үедэ дамжуулдаг, үхибүүдтээ заадаг байһан.

Хониной тархи – төөлэй – эгэ­эл хүндэтэй табаг гээшэ. Хониной тархииень долоон үдэр шанажа, шүлыень уухада, дом арга болодог.

Иимэ мэдээнүүдые танай анха­ралда дурадхабабди. Саашань үргэлжэлүүлхэбди.

buryadxelen.com сайтһаа гэрэл зураг

Намжилма ЦЫДЕНОВА