​​Улас тогтоолгын уг унги

Шэтэ хото. XX зуун жэлэй эхеэр эгээл эндэ олон түүхэтэ хэрэгүүд шиидхэгдэһэн

Буряадуудай улас байгуулха тээшэ зориһон зам орёо, олон янзын аюултай байгаа гэжэ абаһаар лэ дурда­ябди. Теэд бэеэ дааһан байдал тухай бодолойнь эгээл эхин, тэрэнэйнь хоёр “уурхай” тухай дахин тобшолон хэлэ­хэ ёһотойбди. Нэгэдэхинь - Доржи Банзаров. 1850-яад ону­удаар Европодохи француз, герман хубисхалнууд тухай хэ­лэхэдээ, “Гэсэр” үльгэртэй холбон, арадай жаргалай түлөө тэмсэһэн “гушан гурбан баатар” гээ һэмнай. Хоёрдохинь - Агван Доржиев. Уг гарбалаараа, шажан мүргэлөөрөө нэ­гэн арадуудые эблэрүүлэн, ажабайдалаарнь дүтэлүү-лэн, саашанхи түүхын замда гаргаха гэжэ тэрэ оролдоһон. Түбэд Монгол хоёрой хоорондо баталагдаһан 1912 оной гэрээ, хэлсээн энээнииень батална. Энэ болбол сагтаа тааруулжа, арадай хэрэгэй удхые гүнзэгырүүлһэн бодолой эхин гэе, ородоор хэлэхэдэ, “теоретическое, базовое основание”.

Тиихэдэнь эхинһээ эрид эгсэ харгыгаар ошоһон буряад түлөөлэгшэд байгаа. Тэдэнэрые Баярто Вампилон Цыден-Еши Цыдыпов хоёрой нэрээр толгойлон дурдахаар. Эдэнэй зам дайшалхы зам­да дүтэрхы. Теэд сагай ушар байдал тиимэ байгаа. Ц-Е.Цы­дыповэй Даши Сампилонтой дүтэ байһые тэмдэглэе. Мүн Вампилонтой нэгэ сагта ша­хуу (1931 ондо) хуулиин гарта ороһониинь гайхалтай бэшэ гэжэ һанагдана. Б.Вампилон Ц-Е.Цыдыпов хоёр Монголой нэгэдэл тухай бодожо, нэгэ ехэ гүрэн байгуулха хэрэг­тэ хабаадалсаһан, үнэхөөр оролдоһон гэжэ тоолохоор юм.

Монголшуудай нэгэдэлгын түлөө

1889 ондо Алайрта түрэһэн Баярто Вампилон Эрхүүгэй багшанарай семинари дүүргээд, нютагтаа ажаллаха гэжэ байтараа, ноёдтоо шоо үзүүлхэдээ, 1906 ондо дээдэ һургуулида һураха түсэбтэй Петербург ябашаһан бэлэй. Теэд тэндэ уушханай ханяада­ар хүндөөр үбдэшөө. Тэрэниие Базар Барадин хайрлажа, аяар Ага абаашажа, хүл дээрэнь бодхооһон юм.

Б.Вампилон 1918 ондо Бүхэроссиин Учредитель­нэ Суглаанда хабаадаха гэжэ Эрхүү талын буряадуудһаа һунгагдаа һэн. 1919 ондо Бүгэдэ Монголой Правитель­ствада мүнгэн һангай сайдай орлогшо болоһон байгаа. Ата­ман Семёновой буряад сэрэг бии болгоходонь, Доржи Бан­заровай нэрэмжэтэ морин сэрэгэй полкдо политкомис­сар болоо. 1919 ондо Омскдо Колчагай суглаа татахада, бу­ряад нютагуудта бии болохо сүүдүүд тухай зүбшэн хэлсэл­гэдэ хабаадаа. ДВР-эй Прави­тельствада ажаллаа, Москвада Текстильнэ синдикадта харю­усалгата мэргэжэлтэн, үшөө Монголой Арадай Республи­кын СССР-тэхи түлөөлэгшэ ябаа.

Ц-Е. Цыдыпов Петербургда Петр Бадмаевта һургуулида һуралсаад, Хориин Дүүмэдэ ха­агдатарнь ажаллаһанай удаа, Хитадай Хайлар хото ошоһон юм. Ород-япон дайнда хаба­адалсаа. Һүүлдэнь КВЖД-дэ, Ород-Хитадай хилэ харалгын ажалда томилогдоо.

1911 ондо Хитадта болоһон хубисхалай һүүлээр Халха Монголдо бэеэ даанги бай­далай түлөө тэмсэл боложо, илалта туйлагдаа. Тэрэнэй удаа Үбэр Монголдо, Барга Монголдо үргэлжэлхэдэнь, Ц-Е.Цыдыпов эдэбхитэйгээр оролсобо. Тэндэхи сайдуудаар холбоо барисаатай байжа, буу зэбсэгээр хангалгада туһалдаг һэн. Илангаяа Баргын Тогто­хо тайжые дэмжэдэг бэлэй. Буһалгаанайнь дарагдахада, Буряад орондо гаргажа аса­раа, ажаһууха газар үгүүлээ.

Иигэжэ нэгэдэмэл Монго­лой түлөө оролдоходоо, Рос­сиин Ази руу нэбтэрэн орохо арга харалсадаг, Россиин гене­ралнуудаар (Манжын сэрэгэй округ, КВЖД) буһалгаашадай хэлсээ хэхэдэнь туһалдаг байгаа. 1919 ондо Дауртахи засагта оролсожо, Гадаадын хэрэгүүдэй сайдай удаалагша (орлогшо) болоһон юм. Буряа­дууд өөһэдын сэрэгтэй болохо ёһотой гэһэн хараа бодол ба­римталдаг байгаа.

Б. Вампилон - Алайрай бу­ряад, Ц.-Е. Цыдыпов Хориин, тиихэдэ Даша Сампилон Агын һэн. Энэ юу харуулнаб гэхэдэ, бүхы буряадууд арадайнгаа бэеэ даанги байдалтай боло­хын түлөө Россидахи хубисхал соогуур гол түлэб тэмсэһэн байна.

Шэтэдэ 1918 оной сентя­бриин 19-дэ болоһон Бур­нацкомой болон аймагуу­дай түлөөлэгшэдтэй хамта үнгэргэһэн суглаан дээ­рэ Даша Сампилон нэгэн һаналаар түрүүлэгшэнь болон һунгагдаһан юм. 1919 оной февраль соо болоһон бүхы монголшуудай конференци (хурал) дээрэ тэрэ даргын ба­руун гар боложо ударидаһан юм (түрүүлэгшэнь Урда Монголой Ничи гэгээн һэн). Бүгэдэ Монголые толгойлхо засагай тогтоходо, Сампилон мүнгэн сангай сайд болохоор хараалагдаһан байгаа.

Сампилон өөрынгөө нам­тар бэшэхэдээ, иигэжэ тэмдэглэһэн юм: “Почему же я не сошёлся с левой группой ир­кутских бурят интеллигентов и почему вообще уклонился в сторону от того пути, который мною был избран и намечен в 1917 г. в Петрограде? На это повлиял целый ряд обстоя­тельств: я был национали­стом не только в бурятском масштабе, но и ещё более ши­роком масштабе. В то время мне казалось, что националь­но-революционное движение, как в России, так и за её преде­лами, является второй движу­щей силой революции и зало­гом её победы. Мне казалось, и в этом был убеждён ещё до революции, что без культур­но-экономического и поли­тического развития колони­альных и полуколониальных стран и народов эволюция по­литической и экономической жизни Европы будет проте­кать замедленным темпом в смысле приближения к соци­ализму…».

Эдэ үгэнүүдһээнь хэдэн юумэ ойлгожо абанабди. Ти­игэжэ И.Н. Шагдурова “Выда­ющиеся бурятские деятели» гэһэн Ш.Б. Чимитдоржиевай, Т.М. Михайловай эмхидхэн эхилһэн хэдэн ботинуудай нэгэн соо Д. Сампилон тухай иигэжэ бэшэнэ: «Он был ув­лечён идеей национального освобождения бурят, идеей сближения и единения мон­гольских народов».

Уласхоорондын байдал хараалан...

Иимэ хараа бодол буряад арадайнгаа хуби заяан тухай бододог хубисхалта шэглэлэй тэмсэлшэн бүхэндэ байгаа юм ааб даа. Жэшээ болгон дур­дахада, Цырен Шойжоловой хоёрдохи нэрыень һаная: «На­цов» - Национальное освобож­дение Востока. Агван Доржие­вай «Восток» гээшые үргэнөөр ойлгодогые, үргэнөөр арад зондо ойлгуулдагые, Бару­унайшье, Зүүнэйшье гүрэн түрэнүүдэй ударидагшадтай хөөрэлдэхэдөө, хэлсээ бари­саа байгуулхадаа, энэ “Восток” гээшэеэ түрыншье, шажанай­шье талаар хазагайруулангүй баримталдаг байһаниие мар­тахын аргагүй.

Хэрбэеэ Агван Доржиев удхын (идеологиин) талаар бүгэдэ Монголой бодолые дэбшүүлжэ ябаа һаань, Даша Сампилон, Элбэк-Доржи Рин­чино гүрэн түрэнүүдэй, улас­хоорондын үдэрэй талаар хубилалта соо тааруулхые оролдоо гэбэл, Баярто Вам­пилон Цыден-Еши Цыдыпов мэтын тэмсэлшэд хамсыгаа шуугаад туршаһан байна. Эл­бэк-Доржи Ринчиногой, Цы­рен Нацовай бодол илангаяа һүүлэй үедэ ондоохон хэлбэ­ритэй болоо һэн. Юуб гэхэдэ, Россиин доторой, уласхоорон­дын байдал хубилаал ааб даа.

Бүгэдэ Монголой хэрэг 1910-1920 онуудта бүтэхөөр байгаа гү гэхэдэ, арайл тиимэ саг үйлэ ерээгүй байһаниинь мүнөө эли. Тиихэдэ олон юумэ мэдэхын аргагүй һэн. Шэтэ­дэхи (Дауридахи) суглаан дэ­эрэ 6 гэшүүдһээ бүридэһэн саг зуурын ударидалга бии болоһон юм. Тэндэ Элбэк-Дор­жи Ринчино, Б. Вампилон, Ц-Е. Цыдыпов хабаадалсаһан. Рин­чино Вампилон хоёр засагай зүбшэлэгшэд байхаар үгэеэ үгэбэ. Цыбен Жамцарано га­даадын хэрэгүүдэй сайд боло­хо гэгдээ бэлэй.

Суглаанда (хуралда) Үбэр Монголой 49 хушуун, Бу­ряадай 7 аймаг, Баргын 16 түлөөлэгшэд, Семёновой хоёр офицер, Япониин талаһаа ка­питан Судзуки гэгшэ хабаа- далсаһан гэжэ тоологдодог. Харин Халха Монголһоо тү- лөөлэгшэд ерээгүй үлэшэһэн юм, Хитадһаа айһан байгаа. Тиигэбэшье Гомбо-Идшин гүндэ Богдо гэгээнтэй хэл­сээ хэхыень хурал даалгаа. Энэ үедэ Хитадай сэрэг Хал­ха Монголые эзэлхээр байгаа һэн. Бүгэдэ Монголой ниислэл Хайлар хотодо тогтоохо гэжэ байхадань, хитадууд тэрэниие эзэлжэрхихэдэнь, Дагуур дээ­рээ үлэхэ гэлсэһэн юм.

Урга хото 8 мянган хитад сэрэгүүдһээ 1921 оной февра­лиин 3-да Унгернын Азиат мо­рин дивизеэр сүлөөлэгдэһэн юм. Ничи гэгээн улаан парти­зануудта намнагдаһаар, хилэ гарабашье, хитадуудай гарта орожо, 1920 оной эхиндэ саа­залуулагдаа һэн.

Атаман Семёнов Дэлхэйн дайнай дүүрэһэн дүнгүүдые харахаяа Парижта зарлагда­ха конференци дээрэ Бүгэдэ Монголой түлөөлэгшэдые ха- баадалсуулха хэрэгээр Аме­рикын Президент Вильсон хүрэтэр хэрэг баряад, һула һалаһан юм. Дээрэ үгтэһэн баримтанууд ямар шалтагаа­нуудай байһаниие харуулнаб гэхэдэ, Росси өөрынгөө дото­рой дайнуудаар сүлөөгүй бай­гаа. Америкэ, Англи, Франци Бүгэдэ Монголой гүрэниие дэмжээ болбол Япониие Ази­ин нэгэ хүсэтэн болгохобди гэжэ айнгүй яахаб!

Иимэһээ Бүгэдэ Монголой гүрэн тээшэ абаашахаар ямар­шье һабагша тэрэ үедэ үгы һэн.

(Үргэлжэлэлынь удаадахи ду­гаарта).

yandex. by сайтһаа гэрэл зураг