​​Ерээдүйнь - найдамтай

Адуу малаа ажаллабал – ама тоһодохош гэһэн үгэ ехэл зүб юм байна гэжэ сэлгеэ ехэ Сэлэнгэ аймагта хубиин ажахы эрхилэгшэ Михаил Башкуевтай уул­захадаа, тон һайнаар ойлгообди.

Хараад үзыт даа: Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ Бу­ряадай багшанарай дээдэ һургуулиин түүхын таһаг эрхимээр дүүргээд, тусхай һургуулинуудта бэрхээр багшалаад, Буряадай эрдэ­мэй Түбэй ИМБТ уригдажа, эрдэм шэнжэлэлгын ажал урагшатайгаар ябуулжа, дид-докторой нэрэ зэргэ хамгаалхаяа зориһон буря­ад хүбүүн “Адуу мал – аша­тын зөөри” гэжэ ойлгоод, элинсэг хулинсагайнгаа зан­шалта ажал ябуулжа, табан хушуу мал үдхэхэмни гэжэ улаагаараа оролдоно!

Ниислэл хото руу тэгүүлэнгүй...

Түрүү һаналтай, ажалша бэрхэ хүбүүднай хаана-яана­шье ажал хэрэгээ ябуулдаг юм байна гэжэ ойлгоходоо, нэн түрүүн үндэһэн адуу ма­лаа, хони ямаагаа үдхэлгые урагшалдаг Һасаранай Булад ахатанда хандаабди.

- Хүндэтэ Булад Бастуе­вич! Мүнөө сагта хүдөө ню­тагууднай нэгэ тээгээ унажа, нүгөө тээгээ бодожо байна гэхэ юм гү даа, баһал һайтай ба муутайл даа, зүб бэзэ?

- Хэды тиигэбэшье, ураг­шаа һанаатай, урма зориг­той буряад хүбүүд биил даа, - гэжэ Булат Лхасаранов урматайгаар мэдүүлхэдээ, - жэшээ болгожо, Михаил Филиппович Башкуевтай хөөрэлдэгты, ажахытайнь танилсагты, - гэжэ манда заагаа.

Тиигээд лэ Сэлэнгэ аймаг гарабабди. Доодо-Бүхэнөөр шууд ходороод, горхоной нүгөө эрьедэ гарахадамнай, хүжэ ногоон үргэн талада адуу мал, хонин һүрэг бэлшэ­жэ ябана. Тээ саанахана бууса харагдаба. Дүтэлхэдэмнай, хоёр һэеы гэр, дал дамхууну­уд болон найман ханатай мо­дон гэр байба. Энэ Захаами­най барилгашадай гү, али тэ­дэнэйл түсэлөөр баригдаһан жэнхэни буряад гэр гэжэ хараһаар анхарбабди. Газа­ахи түхэлыньшье хараха­да, ойлгосотой байдаг юм. Доторнь ороходо, нэгэшье тулгагүйгөөр баригдаһан хадаа, үнэхөөрөөл Захаами­най урашуулай барилга гэжэ гансата ойлгохоор.

Буухадамнай, гурбан томо хотошо нохойнууд уг­таба. Томо гээшэнь бү хэлэе, ямаршье амитаниие таһа татажархихаар харагдана. Теэд эзэнэйнгээ үгэ хүүрээр яһала номгоноор маниие угтаба. Оройдоо хонидоо эрьюулжэ ерэһэн эзэниинь өөрөө хөөрэхэдөө, эдэл но­хойнуудай ашаар хони ма­лай тоо бүрин, бүтэн зандаа байна гэжэ мэдүүлхэдээ, хүбшын хүхэ шонону­удтай яажа тэмсэһыень хөөрөө. Теэд би ехэ ангуу­ша бэшэ хадаа, хуу хөөрэжэ шадахагүйлби даа. Миха­ил нэн түрүүн Хаан нохой­гоо магтаба, тиигээд нүгөө хоёрынь үшөө гүлгэдшье һаа, айн далтирангүй хам оролсоо гэжэ бахархана. Теэд эдэшни хонин һүрэгөө адуулалсангүй, юундэ бай­раяа һахяад хэбтэхэ юм гэжэ зорюута асуухадамни: - Эдэ гүлгэд даа, һаял һуража байна, һайн һургаал гара­бал, ямаршье ажалшаниие хүлһэлэлтэгүй - өөһэдөө харюулха гэжэ найданаб, - гэжэ хотошодтоо найдажа байһанаа эзэн мэдүүлээ.

Олоной оролдолгын дүн

- Һайн һургуули һудараа, эрдэмтэ ажалаа орхёод, мал ажаллаха гэхэдэмни, аха дүүмнишье анхан дэмжээгүй. Тиигээшье һаань, өөрын дураар, һанал зоригоор энэ үндэһэн ажал эрхилхэ гэжэ аһан шадалаараа оролдооб, - гэжэ өөрөө Михаил хөөрэнэ. - Тиихэдэ аха дүүнэрни бул­тадаа мэргэжэлтэ ажалтад хадаа һүүлэй һүүлдэ намаяа дэмжээ. Ирина эгэшэмни тоо бодолгодо бэрхэ, экономист мэргэжэлтэй тула саада­хи наадахииемнай тооло­од, ямар үүлтэрэй адуу мал, хони ямаа үдхэбэл ашагтай байхаб гэжэ зүбшэл үгөө. Степан дүүмни ветеринар­на врач мэргэжэлтэй - эмэй 3-дахи сан баридаг юм. Тиимэһээ мандаа ехэ туһа хүргэнэ. Эгээл ехэ нүлөө абымнайл даа, зүбшэл заабаринуудынь юугээршье сэгнэшэгүй, - гэжэ үргэн дэмжэжэ байһан түрэлхидөө һайн һайханаар дурдана. – Филипп Николаевич абам­най наһаараа хүдөө ажахыда хүтэлбэрилхы тушаалда яба­жа, нюдөө баларһан, аргагүй баян дүй дүршэлтэй ветеран юм. Хара багаһаамнай хатуу­ханаар һурган хүмүүжүүлжэ, ажабайдалай харгын хүндэ хүшэрые Надежда Михай­ловна эжымнай бодотоор ойлгуулаа.

Тиихэдэ Сэлэнгэ айма­гай хүдөө ажахын таһагые нэрлэбэл: Татьяна Базаро­ва, Анжелика Жигжитова гээд лэ, ветеринарна эмшэн Альберт Степанов гэгшэд туһаяа хүргэжэл байдаг. Доодо-Бүхэнэй сомон дарга Игорь Содномов газар аба­хадамнай хамһалсаа гэжэ Буряад Уласайнгаа болон аймагайнгаа хүдөө ажахын хүтэлбэрилэгшэдтэ баһал баяраа мэдүүлнэ. Тиигэжэ олоной туһаламжа ба дэм­жэлгээр бизнес-түсэл зохёон хамгаалжа, 2016 ондо “Эхи­лэгшэ фермер” грант шүүгээ юм байна.

Анхан дүшэн дүрбэн на­рин нооһото хонидһоо эхи­лээ һэмди. Харин Хамбын “ниигэмэй отара” түсэлдэ оролсожо, “бүүбэй” хони­дые үдхэдэг болообди гэжэ хөөрэнэ. Мүнөө хонидойнь толгой найман зуугаадһаа үлүү болонхой.

Хүндүүлхэй асуудалнууд

Тиибэшье үшөө нэгэ ехэ шухала асуудал Михаил Фи­липповичэй һанаа ехэтэ зобооно. Тэрэ өөрөө хото­ор ябажа, буйлуулһан эдеэ зүйлнүүдээ худалдана. Олон­шье бэшэ һаа, һайн һаамтай арбан зургаан үнеэдэйнгээ һүн сагаан эдеэе Улаан-Үдэдэ дүхүү байһамнай болоо гээд лэ, абаашажа худалдагшабди гэнэ. Һайниинь гэхэдэ, Баш­куевтанай сагаан эдеэнэй амта абаһан хүн зон тусхай газартаа, хэлсэһэн сагтаа ходо хүлеэжэ байдаг. Баһал тахяа, галуу баридаг хадаа, үндэгэшье, огородой эдеэ­шье худалдалсана. Тиигэжэ гаргашануудаа хаана. Мүнөө иигэжэл үбһэ хуряалгынгаа, бүдүүн хоол бэлдэлгынгээ шухаг зүйлнүүдые абаха арга олоно ха юм.

Харин засаг зургаанай энэ хэрэгые үргэлсэжэ, най­маанай газарнуудые нарин нягтаар эмхидхэжэ гурим­шуулаадхёо һаань, ямар амар байха һэм. Хүдөө ажахын зүйлнүүдые үйлэдбэрилхэ һалбаришье хүгжэнэгүй. Һүнэй завод, мяханай комби­нат даншье һаа хямдаар һү, мяха абана.

Үшөө тиихэдэ, оньһон техникын үнэтэйе бү хэ­лыт! Тэдэнэй сэн харюулхын түлөө хэды ехэ ажал, хэды гээшын толгой мал худалда­ха хэрэгтэй юм гэжэ толгой­гоо һэжэрнэ. Хэды соол “дис­паритет цен” гэжэ байгаад олоороо хэлсэнэбди, теэд ху­билха юумэниинь үгы гэжэ би өөрөө олон таряашад, малшадһаа дуулаһан бай­наб. Гүрэнэй грант, суб­сиди юумээр дэмжээгүй һаань, хүдөө ажахынууд яажа амидарха бэлэй гэһэн асуудал эзэлүүдгүй гара­на. Тиигээд энэ туһаламжа томо ажахынуудта үгтэнэ. Иигээд байхадань, багахан ажахынууд яажа амидарха, хүгжэхэ юм даа гэжэ баһа һанагдаха юм.

Харин Михаил Филип­пович Янжима Очировна­таяа өөһэдынгөө буйлу­улха үйлэдбэри байгуулха түсэбтэй. Мүн баһа кафе нэ­эжэ, өөһэдынгөө буйлуулһан зүйлнүүдээр шанартай халу­ун хоол бэлдэжэ, хүн зондо дурадхаха һанаатай.

Үбһэндөө бэлэн

Башкуевтанай газаа мүнөө сагай томо “МТЗ-82” түхэлэй “Беларусь” трактор зэһэнхэй байна. Наанань ко­силкаяа шагтагалһан бага­ханшье һаа, барагтайхан ула­ан трактор ажалдаа орохоёо бэлэн хүлеэнэ. Хажуурнуу­дайньшье шүдэнүүд хуу бул­та үрижэ хурсалаатай байна гэжэ анхарбабди. Хажуудань һэлидэг, урбуулдаг, тармадаг грабли баһал бэлэн зогсоно.

- Теэд энэ арайл һула агре­гат ойлгомторгүй абааб гэжэ мүнөө шаналнаб. Юумэн гээ­шэ сэнгээ харюулхал юм бай­на даа, - гэжэ Михаил гомдо­лоо мэдүүлнэ. Шүдэнүүдынь түгдэрэн унажа, хог гээшые үлөөдэг болошоо гэжэ гом­доно.

- Һүүлэй үедэ хура боро­он элбэгээр орожо, ургаса яһала һайжараа гэжэ хара­атай байна. Хүрэхэ тэжээ­лээ абахабди, - гэжэ Миха­ил Филиппович найданхай. - Теэд энэ харюусалгата хаһые һайнаар дабахын ту­лада, өөһэдынгөөл хүсэндэ найданабди, - гэжэ Миха­ил Филиппович үхибүүдээ харан–харан хүхинэ. - Холо ойроһоо аха дүүнэрнай үри үхибүүдээрээ ерэжэ туһалха бэзэ, - гэжэ найдалтай һууна.

Һанамжа

Мүнөө хараад үзэхэдэ, хүдөө га­зарта хүнүүд бай­хаяа болижо, иишэ тиишээ нүүжэ, ажал бэдэрээд, хойто хи­заар гү, али хари гүрэнүүдтэшье яба­шана. Олонхинь Улаан-Үдэ хото ша­дар ерэжэ байрла­на. Һүүлэй мэдээ­гээр, 9 һууринуудта хүн зон байхаяа бо­линхой, харин 17 ню­тагуудта 1-һээ 7 хүн хүрэтэр ажаһууна, тэдэньшье тииһээр зөөхэ юм ааб даа, али малшанай бай­ра гэжэ тоологдо­хо... Шалтагаани­инь олон юм ааб даа: ажал байхагүй, һургуулинуудта му­угаар һургана, хар­гы зам муу, эд ба­раан үнэтэй гээд лэ тоолохонь олон даа. Теэд ехэ хото­до юуниинь һайн юм гэхэдэ, нэн түрүүн үхибүүднай һайн һуралсал га­рана (бэрхэ баг­шанарнай баһал эндээл юм байна), олон танил талатай болоно. Энэ ушар хараад үзэхэдэ, үри үхибүүдээ сэсэн мэргэн болгохом­най гэжэ холын хо­тонуудаар һургаад, тиишэнь үлөөгөөд, тоонто нютагаа хооһоруулжа бай­набди гэжэ Хамба лама Дамба Аюше­евнай тон зүб маа­надаа зэмэлнэ гэжэ һанагдана.

Михаил БАШКУЕВАЙ дурадхаһан гэрэл зурагууд