​​Буряад хэлэнэй ерээдүй: бүрхэхэ, сэлмэхэнь манайл гарта

Анна Огороднигой гэрэл зураг

Табин жэлэй, ехэдээл һаа, далан жэлэй үнгэрхэдэ, түрэл буряад хэлэмнай мартагдажа, хэтын хэтэдэ үгы болон хосорхо гэһэн һанамжа хэдэн жэлэй саана түрүүшынхиеэ тунхаглагдаад, ехэ гэгшын шаг шууяан болоо бэлэй.

Алиншье һанамжа амидарха эрхэтэй

Тэрэ гэһээр энээхэн асуудалда тэхэрин бусаха ушарнууд нэгэнтэ бэшэ дайралдаа. Тиигээшьегүйдөө аргагүй. Ушарынь гэхэдэ, үндэһэн хэлэнэймнай ерээдүй олоной һанаа зобооно ха юм. Хурдан энэ сагайм­най шэнын элдэб сүлжээнүүдэй бүлгэмүүдтэ, али олон суглаа, ху­ралнуудташье һанагдаад, зүбшэн хэлсэлгэ болодог. Заримашуул нэ­эрээшье хэлэмнай һалахань, үгы болохонь гэжэ бодоно. Нүгөөдэ за­риманиинь яагаад тиимэ түргөөр мартагдаха юм гэжэ сухалаа хүрэдэг.

Яагаашье һаа, һажаһан мэтэ ходо байдаг буряад юртэмсыемнай, оло­ниитымнай эдэбхитэй олохон лэ түлөөлэгшэдые энэ һанамжа ехэтэ хүлгөөгөө. Үүлэгүй сэлмэг огтор­гойн гэб гэнтэ наяран, сахилгаа­лан аадарлаһан мэтэ оройдоошье һанаагаа зободоггүй олон зониие энэ бодол гансата хахаагаа, бахар­дуулаа бшуу. Нэгэ талаараа һайн. Бүглэршөөд, бүрхэхыень хүлеэжэ һуугаагүй хадамнайл болоо.

Нэрэтэнүүдые илгаруулха шухала

Энэ асуудалаар һонирхоод эхил­хэдэ, энеэдэтэйшье, ханяадатайшье ушар болоо һэн гэжэ ойлгохоор. Юуб гэхэдэ, Алдар Бадмаев гэжэ аб адли нэрэтэй хоёр эрдэмтэнэй али­ниинь иимэ шэнжэлгэ хээб гэжэ илгаруулхын аргагүй байгаа бшуу. Буряад хэлэнэй шиидхэгдээгүй асу­удалнуудаар эмхидхэгдэһэн сугла­ануудташье нэгыень нүгөөдэтэйнь һамарха ушарнууд болоо. Харин мүнөө хэниинь хэм бэ гэжэ, хүндэтэ уншагшаднай, ойлгохот. Нэгэниинь Алдар Гальчиевич, нүгөөдэнь Алдар Геннадьевич. Хоюулаа Бадмаевууд. Хоюуланайнь һанамжа дурадханабди.

Хосорхо харгыда гаранхай

Өөрынгөө шэнжэлгэнүүд дээрэ үндэһэлэн, хэлэм­най мартагдан хосорхо гэһэн бодолоо олондо мэдүүлһэн эрдэмтэн – Россиин эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Байгаали ашаглалгын Байгалай ин­ститудай эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ, газар нютаг, тэрэнэй хубаари баялиг шэнжэлдэг (геогрaфиин) эрдэмэй дид- доктор Алдар Геннадьевич Бадмаевай тобшололтой та­нилсагты.

Алдар Геннадьевич Бадмаев

Хубиин архивһаа абтаһан гэрэл зураг

Хахадынь мартагдаха

– ЮНЕСКО эмхиин хэһэн шэнжэлгэнүүдэй ёһоор, дэл­хэй дээрэхи хоёрдохи хэлэн бүхэн үгы болохо аюултай. Бүмбэрсэгэй арадуудай хамтаралгын хойшолон­гууд тиимэ байхаар. Олон зоной харилсадаг, хүсэтэй хэлэнүүдынь һулашагуудаа хажуу тээшэнь түрижэ гар­гана бшуу. XXI зуун жэлэй эсэс багаар дэлхэйн хахад хэлэнүүд үгы болохо.

Буряад хэлэмнайшье бусадһаа ондоо гэхын аргагүй. XX зуун жэлэй эхин болотор тэрэнэй үгы болохо тухай асуудал табигдадаггүй һэн. Теэд орон нютаг ру­умнай ород зоной олоороо зөөжэ ерэхэдэ, үйлэдбэри болон хамтын ажахынуудай хүгжэхэ бүри буряадууд ород хэлэнэй юртэмсэ руу шэл­жэн орохо баатай болоо.

Хаанаһаа эхитэй хохидол бэлэй?

XX зуун жэлэй тэнгээр манай угсаатан хото газар руу сугларжа эхилээ. Томо үйлэдбэринүүдтэ, хангам­жын эмхи зургаануудта, мүн тиихэдэ Улаан-Үдын болбо­соролой, эрдэм һуралсалай гуламтануудта манай яһатан элбэгээр хүдэлдэг болоһон. Жэл ошохо тума хотодо түбхинэгшэд олошоржо, тэ­дэнэй булюу хубинь буряа­даар бэшэ, ород хэлээр хэлсэ­дэг болоһониинь тэрэ гэлэй. Эгээл иимэ байдал Эрхүү можодо үзэгдэдэг һэн. Харин Буряадаймнай болон Үбэр Байгалай хүдөөлиг байдал­тай угсаатамнай ород хэлэн­дэ гансата ороод орхёогүй.

2002 он болотор эмхидхэгдэһэн хүн зоной бүридхэлэй бүхы дүнгүүдые харахада, түрэл хэлэеэ мэ­дэдэг зоной тоо үсөөрһөөр үсөөржэ байгаа гээд элир­нэ. 1989 ондо РСФСР-тэ ажаһуудаг 417425 хүнэй (СССР-тэ - 421380 хүн бай­гаа) буряадаараа 363620 хүниинь харилсадаг байгаа. Энэнь зуунай 87,11 хуби болоно гээшэ. 2002 ондо 445175 хүнэй 368807-иинь – 82,85 %. Арбан гурбан жэ­лэй туршада 5 хубяар бага болоһон байна гээд элир­нэ. Харин 2010 ондо 461389 хүнэй оройдоол 218557- иинь буряад хэлэтэйбди гэжэ тэмдэглээ. Энэнь зу­унай оройдоол 47,37 хуби болоно. Ямар шалтагаанаар иимэ олон зомнай хэлэеэ мэ­дэхэеэ болёоб гэһэн асуудал­да харюу олдоногүй.

Россида буряад хэлэ мэдэдэг зоной тоо, хүнөөр тоолоходо (багсаамжалга).

Хитадта ажаһуудаг 40980 буряадуудай 18000-иинь (43,92%) түрэлхи хэлэеэ мэ­дэнэ. Монголой 45087 буря­адууд түрэл хэлэеэ бултадаа мэдэнэ гэжэ тоологдодогшье һаа, буряад халха хэлэнүүдээ холижо дуугардаг. Эдэ хоёр гүрэндэмнай буряад хэлэн амяараа бэшэ, монгол хэлэ­нэй нютаг аялга гэжэ тоо­логдодог гээд бү мартая.

Үдэр бүри үсөөрнэ

1989 онһоо 2010 он бо­лотор, 21 жэлэй туршада, Росси гүрэндэмнай буря­ад хэлэ мэдэдэг зоной тоо 145063 хүнөөр үсөөрһэн байна бшуу. Жэлэй туршада – 6908 хүнөөр, үдэр соо – 19 хүнөөр үсөөн болоно. Аюул­тай түргөөр үсөөржэ байна.

Иимэ тоо ба­римтануудые хэ­рэглэн, буряад хэ­лэмнай үшөө хэды соо мартагдангүй байхаб гэжэ тоо­лохоор:

218557:6908= 31,64 жэл.

Оройдоол 2042 он болотор болзор.

Һайн тээшэнь бодожо баг­саамжалха болоо һаа, 2070 он хүрэтэр буряад хэлэмнай амидарха аргатай. Тоо ба­римтануудые хараадаа аба­жа, багсаамжалга хэбэл, XXI зуун жэлэй тэн болон эсэ­сыень буряад хэлэнэймнай үхэхэ хаһа гээд тоолоходо болоно.

Буряад хэлэн түрэл хэ­лэмни гэжэ зуунай 51,24 хуби зон тоолоно гээд ни­игэмэй нэгэ сүлжээндэ хэгдэһэн асуулта харуулаа. Нүгөө 31,65 хубинь ойлго­догшье һаа, муугаар хэлэдэг (үгы һаа, хэлэдэгшьегүй). Үлөөшэ 17,11 хубинь орой­доошье ойлгодоггүй бай­шоо. 2014 оной март һарада 18-һаа 35 хүрэтэр наһанай 2689 буряадуудай хоорон­до энэ асуулта үнгэргэгдөө. Олонхинь – Буряад Уласай ажаһуугшад.

Юрэ бэшэ юһэн шалгуур

Хэлэнэй “элүүр эн­хые” мэдэхээр 9 шалгуур Бүхэдэлхэйн ЮНЕСКО эмхи­ин экспертнүүд дурадхаһан юм.

Харин эгээл шухалань – үеһөө үедэ хэлэеэ дамжу­улгын хэмжүүр болоно. 5 оноогой (баллай) шкала­гаар тэрэ хэмжүүр табиг­дадаг. Тиихэдээ 5-иинь – түрэл хэлээрээ бүхы үеын түлөөлэгшэд хөөрэлдэнэ, 4 – залуушуулай зарим ху­бинь түрэл бэшэ хэлээр ха­рилсана. 3 – хэлэеэ мэдэхэ эгээл залуу зониинь дунда наһандаа хүрэжэ ябана, 2 – гансал аха үенүүдэй зон хэлэн дээрээ хөөрэлдэнэ, 1 – үндэр наһатай оройдоол хэдыхэн хүн хэлэнэ, 0 – нэ­гэшье хүнэй хөөрэлдэхэеэ болиһон, үхэһэн хэлэн.

Хэлэеэ мэдэхэ хүнүүдээр үсөөн боложо байһан бу­ряад арадта хабаатай оно­онуудые (баллнуудые) тооложо, жэлнүүдээрнь элирүүлжэ гаргахаар: 1930 он болотор – 5 оноо, 1930- 1990 онуудта – 4 оноо, 1990-2030 онуудта – 3 оноо, 2030-2050 онуудта – 2 оноо, 2050-2070 онуудта – 1 оноо. 2070 оной һүүлдэ – тэг (0) оноо.

Буряад хэлэмнай иигээд лэ үгы болохо үйлэтэй гү? Али хосорхо туйлдаа үшөө хүрөөгүй гү?

ЭСЭРГҮҮ ҺАНАМЖА

Шэргэшэгүй булаг

Табин жэлэй ходорон ошоходо, буряадаар хөөрэлдэхэ хүн үлэхэгүй гээд хэлээ һэн гүт гэжэ асуухадамнай, Буряад Уласай Толгойлогшын зүблэгшэ, эдэй заса­гай эрдэмэй дид-доктор Алдар Гальчиевич Бадмаев таһа арсахаһаа саана, тад ондоо һанамжатайгаа мэдүүлээ. Тэрэнь уншагшадаймнай анхаралда.

Алдар Гальчиевич Бадмаев

Фейсбук сүлжээндэхи хуудаһанһаа гэрэл зураг

Хэлбэриин нюусануудые мартахын аргагүй

Тэды, эды жэлэй үнгэрхэдэ, түрэлхи хэлэмнай хосорхо гэжэ хэлэхэһээ байха, бодомжолоошьегүйб. Барбагайн шэнээн багахан байхадамнай, баабай эжымнай аял­гата хэлэндэмнай һургаа һэн. Хэлэ аманда ороходоо, хэлбэриинь нугархай нюусану­удтай танилсаһан хүн бүхэн хожомынь хэдышье хэлэнүүдтэ һураа һаа, эхэ хэлэеэ мартахагүйл даа.

Буряад хэлэмнай бэрхэшээлнүүдтэй ушараад байна гээд бултанда мэдээжэ. Теэд арадыемнай арад болгодог агууехэ зэбсэг – угсаата зоноймнай ууган хэлэнэй түүдэг унтаран залирха гэжэ хэлэхэнь тон буруу.

Харин тэрэнээ сахин хүгжөөхын тула гансал һангай мүнгэ хүлеэгээд һууха бэшэ, гэр гэртээ үхибүүдтэеэ үндэһэн хэлээрээ харилсадаг болоо һаа, һураггүй ехэ ашаг үрэтэй байха һэмди.

Болбосоролой эмхи зургаанууднай хэлэнэй талаар яһала ехэ ажал ябуулна. Аймаг болон хотонуудаймнай засаг ба­ригшад зорилгонуудые урдаа табинхай. Һургуулиин номууд шэнэлэгдэхэнь. Түрэлхи хэлэеэ һонирхолтой онол арга­ар зааха сагтаа таараһан шэнэ програм­манууд зохёогдоно.

Тоо бүридхэлдэ тон наринаар хандаха

Нэгэдэхеэр, эрдэмэй талаар ажал нэгэ­тэй залуу нүхэрэйнгөө шэнжэлгэ уншаад, тоо бүридхэлэй ажалай онол арганууд­тай танил хадаа, зарим тэды тобшолол хэбэб. Түрэл хэлэеэ мэдэдэггүй буряадуу­дай тоо 2002 он болотор тогтууритайгаар үсөөржэ байгаа гээд абаһаар адаглахаар. 1997 ондо 100 хуби зон хэлэеэ мэдэдэг һаа, 2002 ондо тэдэнэй тоо 82,7 хуби болото­роо доошолһон байна. Харин саашаа, 2010 ондо, 47,4 % хүрэтэр эгсэ доошолоо гэжэ харагдана. Энээниие мэдэхэдээ, юундэ гэн­тэ эгээл энэ хугасаа соо доройтолго болооб, хэр зүб тоо, баримта гээшэб гэһэн асуудал ямаршье мэргэжэлтэн табиха ёһотой бшуу. Иимэ шэнжэлгэнүүдтэ заримдаа алдууну­уд гаргагдаһан байдаг. Тиимэ ушарһаа тоо бүридхэлэй талаар хэгдэдэг шэнжэлгэнүүд сооһоо эгсэ хэмжээнүүдынь (эгээ багануу­дыньшье, эгээ ехынүүдыньшье) гаргагда­даг юм.

Энэ ушарта 2002 оной һүүлдэ үгтэһэн ба­римтань гансахан жэлэйхи (2002 лэ оной) байна. Иимэ мэдээсэл дээрэ үндэһэлжэ, тобшолол хэхэнь буруу. Тус баримта хэ­рэглэжэ, ондоо онол аргаар олдоһон тоб­шололоо шэнжэлэгшэ батадхахаяа һанаа ёһотой. Энэнь алдуу болоно.

Гансахан гэршэлэл

Хоёрдохёор, хэгдэһэн энэ тобшололдо таарахаар үндэһэн арадай тоо бүридэл бо­лон хубилалтануудыень хараад үзэхэдэ, гансахан гэршэлэл тухай хэлэхээр. Энэ ха­даа хубилган шэнэдхэлгын һүүлдэ хүдөөгэй буряад зоной хото газар руу олоороо нүүжэ сугларһан шалтаг гээшэ. Гэн гэһээ, ямар үндэһэ яһатанай нүүһэн, зөөһэн тухай мэдээнүүд үгтэнэгүй. Тиимэһээ ямаршье тобшолол хэхээр бэшэ. Энэнь голхормоор. Юундэб гэхэдэ, тад ондоо хэдэн баримтану­удай хоорондохи холбооной бии, үгые хэлэ­хээр байгаа бшуу.

Гурбадахяар, түрэл хэлэеэ мэдэхэ бу­ряадуудай үсөөн болохо ушар хадаа буря­ад хэлэнэймнай хэрэглэмжын дэбисхэрэй уйтан болоһонтой сэхэ холбоотой. Түбхын түрүүндэ гэр бүлэнүүдтээ хөөрэлдэхэ бо­лон гүрэнэй хэлэн гэжэ хэрэглэхэ дэбис­хэрые гол шухала гээд олон шэнжэлэгшэд тэмдэглэдэг. Гэхэтэй хамта, гүрэнэй хэлэ­нэйнгээ талаар адлирхуу байдалтай Росси­ин бусад үндэһэн арадуудай дүй дүршэл ха­раада абтадаггүй. Мүн баһа хүдөөһөө хото руу зөөжэ ерэгшэднай буряад хэлэтэй зон байна. Тиимэһээ зүб онол аргануудаар тус­хай шэнжэлгэ хэнгүй, гэр бүлэнүүд дотор хэлэн хэрэглэгдэнэгүй гэжэ хэлэхэнь яаха аргагүй буруу.

Нэгэ үдэрөөр доройтоо бэшэ

Хүдөө нютагуудта болон хотодо хэлэ­нэй талаар илгаа айхабтар ехэ юм ааб даа. Гол шухалань гэхэдэ, хотодо ажаһуугшадай дунда хэлэ хэрэглэлгын дэбисхэр үгы ша­хуу. Теэд иимэ байдал мүнөөдэр, үсэгэлдэр тогтоо бэшэ ха юм! Хэдэн арбаад, бүри зу­угаад жэлэй туршада тиимэ байгаа. Энэ­эниие гэб гэнтэ, нэгэ һүрэхэдөө, заһахаар бэшэ. Олон яһатанай ажамидардаг уласай үндэһэтэн хоорондын харилсаанай бүхы талые хараадаа абажа, болгоомжотойгоор, алхам алхамаар энэ байдал хубилгаха хэ­рэгтэй бшуу.

Буряад Уласай Засагай газарай тогто­олоор эхэ хэлэнэймнай 2030 он болотор хүгжэхэ Гол бодол баталагданхай. Тэрэни­ие ашаг үрэтэйгөөр бэелүүлхэ ажалай түсэб зохёогдожо байна.

Уласай засагай хэжэ байһан алхамууд дутуу гээд зариман бодомжолно. Нүгөөдэ зариманиинь онсо хэмжээнүүдые абаха хэ­рэгтэй гэжэ тоолоно. Тиимэ хэмжээнүүдые бэелүүлхын тула орёо гэгшын хэдэн зүйл хараадаа абаха шухала. Минии һанахада, хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ хэлэнэй дэбисхэр байгуулжа, тэрэниие бүримүһэн дэмжэлгэ горитой һайн түлхисын эхин болохо зэр­гэтэй. Балшар наһандал харилсаанай эхин табигдана ха юм. Үшөө тиихэдэ хэлэ хэрэ­глэжэ, ажалаа эрхилдэг эхин ангинуудай хүүгэдэй лагерьнууд амжалтатай байха гэжэ һанагдана. Эдэ бүгэдэмнай һайн дура­най хүсэл дээрэ бэелүүлэгдэхэ ёһотой!