Владимир Гармаев
Радна-Нима БАЗАРОВАЙ гэрэл зураг
Буряад-Монголой морин сэрэгэй хасаг полкнуудай байгуулагдаһаар, 255 жэл байгша ондо гүйсэбэ. 1764 оной июнь һарада гүрэнэй хилэ харууһалха зорилготойгоор Буряад-Монголой морин сэрэгэй хасаг полкнуудые байгуулха тухай Сенадай тогтоол гараа һэн. Тэрэнэйнь ёһоор, тус тустаа 600 хүнһөө бүридэһэн 4 полк бии болгогдоһон юм. Харин энээнһээнь холо урид буряад-монголшууд хасаг сэрэгэй бүридэлдэ орожо эхилһэн гээд, Буряад Уласай Хасагуудай нэгэдэлэй сэрэгэй старшина, Буряад Уласай габьяата инженер, ажалай ветеран Владимир Гармаев хөөрэнэ.
- Владимир Чимитдоржиевич, буряад-монгол зон хэзээнһээ хасаг боложо эхилһэн гээшэб?
- Манжа Чин Уласай болон Ород гүрэнэй хоорондохи хилын һаял тодорхойлогдожо байһан үеэр сонгоол, сартуул зон Ородой тала барижа, нилээд ехэ туһаламжа үзүүлһэн. Тэрэ үедэ гүрэнэй хилэ гэжэ нэгэ хэды шулуун обоолоотой байһан ха. Үдэртөө тэрэнииень хэншье носохогүй, харин һүниндөө хилэ тогтообо гээшэбди гээд, сааша-наашань одоошье һайса зөөдэг саг байгаал даа. Мүнөө болоходо, энеэдэтэйшье һаа, тэрэ үедөө аргагүй шухала байһан энэ асуудал шиидхэхэ гэжэ 1688-1689 онуудаар Москваһаа Фёдор Головин гэжэ хүн эльгээгдээ һэн. Тэрээндэ манайхин харгы харуулхаһаа гадна, харуулынь боложо ябалсаһан. Тэрэл гэһэн сагһаа хойшо буряад-монголшууднай Ород гүрэнэй түлөө алба хэжэ эхилээ гээшэ ха. Харин тон хуулита ёһоор 255 жэлэй саана хасаг болоо.
- Иигэжэ һайн дураараа ородуудта туһаламжа үзүүлдэг байгаа болоно бэзэ?
- Һайн дураараа. Ород гүрэндэ орожо, үнэн сэхээр алба хаахам гэжэ Монголһоо ерэһэн Үхин тайшаагай мэдэлдэ байһан «баруун 8 эсэгэ» гэгдэдэг сонгоол, сартуул, ашабагад, атаган, үзөөн, табангууд, хатагин, подгородный угай зон эгээл түрүүн хасаг болоһон. 1727 ондо Савва Рагузинский гэгшын Буринска хэлсээ баталха үеэр 400 буряад-монгол хасаг байһан гэдэг. Тэрэнэй һүүлээр арбаад жэлэй үнгэрөөд байхада, Үхин тайшаагай «баруун 8 эсэгэдэ» Эрхүү можоһоо нүүжэ ерэһэн үшөө 6 эсэгын (алагүй, баабай хурамша, готол буумал, ользон, харанууд, чернорудска угай) түлөөлэгшэд нэмэжэ ороо. Тэдэниие Сэлэнгын буряад-монгол 14 хасаг эсэгэ гэдэг. Теэд эдэ угайхид бултадаа бэшэ, хилэ зубшаад һуурижаһан зониинь лэ хасаг болодог байгаа. Иигэжэ буряад-монгол зомнай хоёр бүлэг боложо хубаархадаа, нэгэниинь «хасаг», нүгөөдэнь «отог» гэжэ нэрлэгдэдэг болоо.
- Дээрэ дурдагдаһан 14 эсэгэһээ гадна буряадууд соо хасаг сэрэгэй албанда ябаһан зон байгаа гү?
- 1809 он болотор хори буряад хасагууд байһан юм. Хилын тогтоогдохо үеэр хориин 11 эсэгын зарим угайхид Ород ноёдые эдеэ хоолоор, унаагаар хангажа, Шэлхэ, Үргэнэ мүрэнүүдэй уулзадха хүрэтэр ябалсаһан байдаг. Гадна мүнөөнэй Үбэр Байгалай хизаарай Улаан-Сүхэ аймагта Ара-Минжын харуул гэжэ байгаа. Тэндэ алба хааха гэжэ 1728 онһоо хойшо хори буряад угай 60 гэр бүлэ 3 жэлээр эльгээгдэдэг һэн. Тэдэнэй эдеэ унданһаань эхилээд лэ, бүхы гаргашыень хори буряад угсаатан бүгэдөөрөө даадаг байгаа. 1809 он болотор имагтал Ара-Минжын харуулда байһан хори буряадууд өөһэдынгөө хүсэлөөр албанһаа сүлөөлэгдэхэдөө, түнгүүс хасаг полкдо унаагай моридые үгэжэ байха уялга даажа абаһан. Тиигэжэ, минии тухайлхада, Ара-Минжын харуулда байһан хори буряадуудай зариманиинь Агын тала руу, Табтаанай гэжэ нютаг руу зөөжэ ошоо. Тэндэ мүнөөшье хасагбди гэдэг зон бии юм.
Мөөрөөшын хасагууд. Һууна (баруун гарһаа): Бурунов Бимба, нэрэ обогынь мэдэгдэнэгүй; зогсоно (баруун гарһаа): Тодорхоев, Аюшеев Доми, Бурунов Цырен
- Хасаг болоходоо, Ород гүрэндэ алба хаажа эхилһэн болоно. Тэрэнэйнь түлөө гүрэн түрэ ямар юумэ үгэдэг байгаа гээшэб?
- Газар үгэдэг, налог түлэхэһөө сүлөөлдэг, мүн үхибүүдээ һургаха арга боломжо олгодог байгаа. Энээнэй ашаар Доржи Банзаровшье эрдэм номтой болоһон байна. Тэрэмнай уряанхад угай хүн байгаа.
- Сэрэгэй хубсаһа хунаршье тараадаг байгаа бэд даа?
- Түрүүшээр миин лэ тэрлигээрээ ябадаг байгаа. Тиихэдээ үмдэндөө заатагүй шара лампас, мүр дээгүүрээ сэрэгэй погон хададаг байһан.
- Нээрээшье, Сэлэнгын буряадуудай үмдэһэн хубсаһа харахада, сэрэгэй погон шэнги юумэ мүр дээгүүрээ хадаад ябагша лэ.
- Тиимэ. 1900-гаад он болотор шахуу тэрлигээрээ ябаһан ха юм. Ород-япон дайнай үедэл сэрэгэй хубсаһатай болоһон.
- Хасагуудые Ородой бурханда шүтэдэг гэжэ олон зон һанадаг.
- Үгы ааб даа. Буряад хасагууд бултадаа Буддын шажантай. Имагтал хасагуудай ашаар Эрье-Бүүргын үбэртэ Буряадай түрүүшын дасан баригдаһан ха юм. Һүүлдэнь тэрэ дасан Сүхэ голой нүгөө эрье руу зөөлгэгдэжэ, Хилгантын (Сонгоол) дасан гэгдэдэг болоо һэн. Хасагууд сооһоо олон ламанар гараһан. Гадна II Бандида Хамба лама Содномпил Хэтэрхеевэй зарлигаар, хасаг сэрэгэй полкнуудта ламанар алба хаадаг һэн. 1802 оной байдалаар, Монголой хилэ дээрэ 958 ород, 2400 буряад хасагууд байһан. Тэдэнэй хажуугаар полкын бүридэлдэ 142 сэрэгэй лама байгаа. Теэд мүнөөшье тиимэ ламанар бии ха юм. Хасаг гарбалтай лама Баир Михайлович Батомункуев хэлсээтэ гуримаар сэрэгэй албанда ябажа байна. Тиимэһээ хасагууд Буддынгаа шажанда хэзээшье урбаагүй юм.
- Мүнөө дээрээ имагтал буряад- монгол зонһоо бүридэһэн хасаг сэрэг гэжэ бии юм гү?
- Үгы. 1851 он болотор буряад- монголшууд ород полкнуудта алба хаадаггүй байһан һаань, Үбэр Байгалай хасаг сэрэгэй байгуулагдахада, интернациональна холимог полкнууд бии боложо эхилээ. Тэрэ гэһээр, гансал буряадуудһаа бүридэһэн полк гэжэ үгы болоо. Гадна Совет засагай тогтожо байха үеэр хасагуудые нилээд хашаһан ха юм. Тиигэжэ 1921 ондо Забайкалиин хасаг сэрэг албан ёһоор тараагдаа һэн. Харин удангүй 1936 ондо СССР-эй Түбэй гүйсэдхэхы хорооной тогтоолоор, урид Улаан армида алба хааха эрхэгүй байһан хасагууд дахин сэрэгтэ татагдажа, өөһэдынгөө тусхай хубсаһа үмдэхэ, хаанта гүрэнэй үедэ хайрлагдаһан шагналнуудаа энгэртээ зүүхэ аргатай болоо. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда бэлэдхэл ябажа эхилээ гээшэ ааб даа. Дайнай үедэ хасаг гарбалтай зарим буряадууд Берлин хүрэтэр ошоһон байдаг. 1980-яад онуудай һүүл багаар дахяад хасаг сэрэгэй элдэб эмхинүүд байгуулагдажа эхилээ. Мүнөө Буряад орондо 3 томо эмхи байна.
- Байгша ондо Буряад-Монголой морин сэрэгэй хасаг полкнуудай байгуулагдаһаар, 255 жэл болобо гэнэт. Амаршалга хүргэнэбди, ажалдатнай амжалта хүсэнэбди.
БАРИМТА
Хасаг сэрэгэй албан тон хүндэ хүшэр байһан гэдэг. Дүрбэн жэлдэ үмдэжэ ябаха сэрэгэй бүрин хубсаһа, унажа ябаха һайн мори, эмээл, хазаар, бусад хэрэгсэлнүүдые өөрынгөө зөөреэр түхеэрдэг, баһа зүүжэ ябаха һэлмын түлөө тэрэ сагай мүнгөөр 10 түхэриг һанда тушаадаг байһан юм. Сэрэгэй хубсаһа оёхо сэмбэ гээшэ ехэ үнэтэй байдаг, хубсаһа оёһон хүнэй түлбэри-хүлһэншье баһал ехэ байдаг тула, хогшол зөөри багатай байһан зарим хүнүүд хүбүүдэйнгээ бага байхаһаа эхилэн, баяшуулай зараса болгохо баатай болодог ушар али олон үзэгдэдэг байһан юм. Хогшол зөөри багатай хүнүүдэй аха дүүнэрэй талаһаа тэдхэхэ хүнүүдгүй байбалынь, тэрэ нютагай хасаг зон хамһажа, түхеэржэ, албандань мордуулдаг байһан гэдэг.
“Зэдэ голой домогууд” гэһэн номһоо.
Согсологшод – Х.Г. Цыденова, Г.Ж. Раднаева. 2010 он. Улаан-Үдэ