Һасаранай Булад
Үндэһэн үүлтэр байгуулхын тулада Һасаранай Буладай хандаагүй ноёд һайд, ябаагүй газар үгы. Тиимэһээ ганса Буряадта бэшэ, Россиин, уласхоорондыншье хэмжээндэ эрдэмтэнэй ажал хэрэг тухай һураг суу таранхай. Эхэ һайхан нютагаа һэргээн хүгжөөхэ, манай гэхэ малтай болгохо гэһэн һайхан һанаагаараа зүдхэжэ ябаһан Һасаранай Буладай ажал хэрэг дэмжэгшэд байна. Засаг зургааншье ойлгожо, Буддын шажанай заншалта Сангха руу 70 сая түхэриг дамжуулба. Тиимэһээ буряад үхэрэй уг шуһа һэргээхэ талаар ажал эршэдэхэнь гээшэ.
Ашагтай мал
Урда сагһаа хүжэ ногоон хада уулаар хүреэлэгдэһэн, дүхэриглэһэн ой модоор бүрхөөтэй нютаг нугануудаар, нэмжыһэн тала дайдаар ажаһууһан буряад-монгол арад түмэн мухарижа ерэһэн үргэн үерһөө, хайража ерэһэн улаан галһаа юун абарха юм гэжэ орон хангайдаал мүргэжэ, бууса байрануудаа хада уулын үбэрнүүдтэ түхеэржэ, байра һуудалаа зохёон байгуулдаг һэн. Гол ажалынь гэхэдэ, табан хушуу малаа үдхэжэ, ама садхалан, ан-бун ажаһуугаа. Тиихэдээ морин эрдэниеэ ехэ дээрэ үргэдэг байһан. Мүн хүдэһэн, хүрбэ, халимдар арһа, хүбхэгэр зөөлэн нооһо, шэмэтэй мяха үгэхэ хонин һүрэгөө хада уулыншье, зэрэлгээтэ талыншье зон адли үдхэдэг һэн. Һүн сагаан эдеэгүйгөөр, тарган шэмэтэ үүсэгүйгөөр ямар арад ажамидарха бэлэй? Тиимэһээ эгээл олоор эбэртэ бодо малаа үдхэдэг байгаа, мүнөөшье үдхэнэ.
20-дохи зуун жэлдэ Зүблэлтэ засагнай бүхы ажахынуудые нэгэ гол соо ниилүүлэн хамтаруулһан түүхэтэй. Тиигэбэшье үбэл- жөөнүүдтэ, зуһалануудта (хабаржаан, намаржаанууд огто орхигдоо ха юм даа), табан хушуу малаа үдхэһөөр зандаабди. Теэд ямар мал үдхэжэ, олзо оршо олонобибди?
Түүхэһээ һабагшалан хэлэхэдэ, эртэ урдын хүннүүд Баруун Европын арадуудые эзэмдэжэ, Римэй ехэ империие доһолгожо байгаа. Ямар аргаар, ямар тиимэ ехэ хүсэтэйгөөр гэхэдэ - табан хушуу малайнгаа ашаар! Хожом хойно Агуу Богдо Чингис хаанай аша Батый (ород бэшэгүүд соо иигэжэ бэшэдэг) Адриатикын далайһаа моридоо уһалаад, хүлөө оймоод, Ехэ Монголой Эзэн хаан Үгэдэйн хада гэртээ харижа мүнхэрхэдэ, сэрэгээ эрьюулһэн гэжэ түүхэдэ мэдээжэ.
Саг сагтаа, сахилза хүхэдөө
Ямаршье малай үүлтэр һайжаруулха ажал хэр урда сагһаа ябуулагдадаг байһан. Мэдээжэ декабрист Николай Бестужев Буряадта нарин нооһото хони үдхэхэ гэжэ оролдоһон габьяатай. Имагтал Зүблэлтэ засагай үедэ энэ хэрэгынь урагшалһан юм. Теэд манай тала дайдын сагай шэрүүн уларилые ойлгохо шухала бшуу. Нарин нооһото хонидые үдхэхын тулада, нэн түрүүн дулаан һайн байра, шэмэтэй таряан хоол хэрэгтэй. Тэдэнэй гаргаша даншье һаа ехэ. Тиимэһээ энэ тала дайдадаа таараһан, түхэреэн жэл соо бэлшэхэ хонидые үдхэбэл, ашаг олзонь аргагүй ехэ гэжэ эрдэмтэднай, хонишоднай ойлгоо. Мүн баһа халуун шанартай мяхатай, арьбан далантай, уула хадые дабаха, уһа голнуудые, намаг шабар гаталха үндэһэн адуунһаамнай үнэ сэнтэй амитад энэ дэлхэйдэ үгы гэжэ һүүлэйшье һаа, энэ үедэ ойлгобобди. Одоошье ойлгоһомнай болоол даа!
Тиигэжэ урма зоригтой, урагшаа һанаатай, түрүү бодолтой, эрдэмтэй, номтой хүбүүдэйнгээ аша габьяагаар үндэһэн адуугаа, “бүүбэй” хониёо үдхэжэ эхилһэмнай юунтэй сэнтэйб! Теэд гурбадахи ехэ зорилгомнай – үндэһэн үхэрөө үдхэхэ! Энэ хэрэг бүри орёогооршье һаа, бүтэхэ тээшээ болоо.
Юундэб гэхэдэ, Буряад ороноймнай дэбисхэр дээрэ үндэһэн буряад үүлтэрэй нэгэшье үхэр үлөөгүй! Зүблэлтэ засагай байгаа 70 жэлэй үедэ үндэһөөрөө үгы хэгдээ. Холын холоһоо дэлэн ехэтэй, обоо уусатай хэды олон үнэтэй сэнтэй малнуудые асаржа үдхэхэеэ һэдээбибди? Теэд шүүд гэжэ һайнаар эдеэлүүлжэ, дулаан байрада байлгажа шадабал, һү гэмгүй үгэдэг симментал мал лэ тогтонижоо. Мяхата үүлтэрнүүд сооһоо манайхида дүтэрхы, талын малша зоной үдхэһэн хальмаг, казах үхэрнүүд лэ таараа болоо. Теэд тэдээндэмнай баһа дан дулааншье бэшэ һаа, һайн байра, таряаншье бэшэ һаа, бараг бүдүүн хоол бүри хэрэгтэй. Тэрэгүй һаа, хаанаһаа обоо мяхан гарашахаб даа?
Шэнэ үүлтэрэй эбэртэ бодо мал үдхэхэ гэжэ нютаг бүхэндэ туйлай ехэ ажалнууд хэгдэһэн. Нэн түрүүн хэлэшэгүй ехэ гаргашаар баригдаһан шулуун дал байранууд мүнөө эндэ-тэндэ ёдойлдожо, хүнэй һүр даража, байгаалиин үзэмжые, нютагай шарайе муудхажа байдаг! Тэдхээхэ хоолынь Алтайн дайдаһаа, Красноярска хизаарһаа, хүршэ Монгол оронһоо хэды ехээр зөөгдэһэнэйнь гаргашые хэн тооложо үзэбэ? Тэрэ абтаһан мяха, һүнэйнь зүйлнүүд лаб лэ үнэтэй байһан байха!
Эгээл муу хойшолонгынь гэхэдэ, арюун һайхан тала дайдаараа адуу малаа бэлшээжэ, ашаг шэмынь хэрэглэжэ шадахаяа болёобди. Хаана-яанаһаа асарагдаһан шэмэ шүүһэгүй аад, элдэб эреэн холисотой бэлэн хоолоор хотоёо дүүргэжэ, ами бэеэ хорложо ябаналди даа...
Үсөөн тоото үндэһэн арадуудай асуудал хараалһан хуралдаанай үедэ
Түргэниинь - түүхэй
- Мэдээжэ эрдэмтэн, гүн ухаалагша, Будаадын шажантанай элитэ ехэ багша Бидия Дандароной хүбүүн - профессор, эрдэмэй доктор: “Мүнөөдөөл үрэ дүн туйлахаб гэжэ яаран тэбдэһэн хүн холо ошодоггүй. Мэгдэн тэбдэнгүйгөөр, бата бэеэр ажал ябуулагдабал, үрэ дүн туйлагдаха юм”, - гэжэ хэлэһэн юм. Тэрэ һургаалаар хараалһан ажалаа хэжэл ябанаб, - гэжэ Һасаранай Булад хөөрэбэ. Тиигээд иигэжэ нэмэбэ:
- Дээдэ һургуули дүүргээд, Үдын совхоздо эльгээгдээ һэм. Удаань Яруунадаа эгээл ехэ Иисэнгын совхозой захиралаар томилогдооб. Тиихэдэ урагшаа һанаатай, ажахынуудаа һайн мэдэхэ Николай Найданов Хүдөө ажахын яаманай сайд байхадаа, намайе яһала дэмжэдэг байгаа. Тэрэ үедэ малай байра олоор бариха, дулаалха, хоол хошо элбэгээр бэлдэхэ ажал ехээр ябуулагдаха, дээрэһээ түсэбүүд гээшэ буужал байха. Тиихэдэл гарза багатай ямар үүлтэр үдхэбэл һайн бэ гэжэ бодожо, түрүүшын туршалгануудые эхилээ һэмби. Урагшаа һанаатай мэргэжэлтэд гүрэнэй түсэб түрүүлэн дүүргэжэрхёод, үүлтэр байгуулха ажалдаа хам ородог һэн. Теэд Иисэнгэдэ иигэжэ-тиигэжэ байна гэһэн хобынь партиин обкомдо хүрөө. Арадтаа туһатай ажал ябуулнабди гэхэшүүл обкомой бюродо дуудуулжа һунаалгаһаниинь тэрэ. Тиибэшье тэдэнэр һанаһан хэрэгээ орхингүй, шууд хүдэлжэ, үндэһэн буряад үүлтэрэй адуу байгуулжа шадаһан габьяатай юм. Тиигэжэ буряад арадаймнай урда сагһаа үдхэжэ ябаһан адуун һүрэгнай арадтаа бусаагдаа. Тиихэдэ Ярууна аймагай хүдөө ажахын таһагые даажа байһан Захааминһаа гарбалтай Сергей Дондокович зарим тээнь нюусааршье һаа, дэмжэдэг байһандань, ходо һайнаар һанажа ябадагби. Тиихэдэ ажахымнай ахамад ветеринар Цырендоржо Будажанаевтай эб хамта хүдэлөөбди.
Буряад арадай «бүүбэй»
Хоёрдохи шатада үндэһэн буряад хонин һүрэгөө һэргээхэ ажал ябуулагдаа. Энэ дэмбэрэлтэ хэрэг тухай ехээр хэлэлтэгүй, юундэб гэхэдэ, Хамбын хүсөөр «бүүбэймнай» Буряадтаа яһала үдхэгдэжэ байна. “Ниигэмэй отара” гэжэ түсэлөөр Буряадаймнай бүхы аймагуудта, Эрхүү можын болон Үбэр Байгалай нютагуудта тараагдана гээд, “Буряад үнэндэ” толилогдоо. Тиигэжэ үндэһэн малаа үдхэжэ шадабал, мүнөө арбан долоо
хэлсэжэ, хорин долоогоор шиидхэжэ, ядаһан түрэл хэлэнэймнай шахардуу асуудал, уран зохёолнай болон соёлнай бата һуурияа эзэлхэ болоно!
«Бүүбэй» хонид тараагдаһаар
Яажа үдхэхэб?
Энэ һүүлшын ган жэлнүүд болон буха ехэ үернүүд үнэн байдал бодотоор харуулаа. Мүнөөнэй оньһон техникын байгаашье һаань, оршон байгаалиингаа онсо байдалые ойлгожо, ушар мүрынь мэдэхэл ёһотойбди. Дээрэһээмнай нэерһэн сахилгаан гал, тэнгэриин лужаганаан, бууһан аадар, мүндэр, дороһоо дүүлиһэн уһан гээд лэ байгаалимнай бидэнэй тэсэбэри туршажал байна. Бурханай орондо байһан бидэл дээрэһээнь харабашье, саанаһаань ойлгохо ёһотойбди. Тиигэбэшье эдэ гай усал хэнииешье дабажа гарахагүй!
Хэды сагай үнгэржэ, байдал һуудалай хубилбашье, үндэһэн малаа баряад байгаа һаа, иигэжэ байгаалиин уларилһаа даншье дулдыхагүй һэмди гэжэ малшадһаа байха, мэргэжэлтэдшье ойлгобо хаш, гэхэдэ...
- Шанар һайтай бараа үйлэдбэрилдэг түрүү оньhон түхеэрэлгэнүүдые нэбтэрүүлжэ шадаа hаа, дэлхэйн дэлгүүртэ бусадhаа юугээрээшье дутахагүйбди, - гэжэ Һасаранай Булад тооложо гаргаһанаа үнэтөөр гэршэлнэ. - Иигэжэ шадабал, зомнай ашаг олзотой ажалтай боложо, нютагтаа лаб һуурижаха. Тиигэжэ түрэл хэлэ, бэшэгнай, үндэһэн соёлнай жэнхэни ёһоороо уг дамжаха гэжэ бата найдал түрүүлнэ.
Харууһагүй мал
Теэд түрэл Буряадтамнай буряад үүлтэрэй нэгэшье үхэрэй үлөөгүйнь гайхалтай юм. Эрдэмтэд дэлхэй дүүрэн бэдэржэ, Хитадта ажаһуудаг баргануудай ажалладаг малнууд соо 200 толгой буряад үүлтэрэй үхэрнүүдые олоо. Эндэ хаанаһаа иимэ үүлтэр байгаа юм гэжэ һонирхоходо, улаантан ба сагаантанай үймөөнһөө буряадууд тэрьелхэдээ, гол баялиг - малаа туужа гараһан байгаа. Хилэ дабаха үедэнь, тэдэниие эрэ эхэнэргүйгөөр, бага ехэгүйгөөр тобшо сэсэргэдэг буугаар бултыень хюдаа. Хоёр жэлэй туршада эзэгүй үлэшөөд, дураараа ябаһан малые барганууд гайхажа хараад, үбһэ хоол эрихэгүй, дал дамхууда байрлахагүй ямар шэрхи малнууд гээшэ юм гэжэ үлөөжэ абаһан байна. Тэдэ зон буян хэшэгтэ хүртэг даа!
Тоолоод үзэхэдэ, бүгэдэ зоноймнай 10-30 хубинь лэ хүдөөдэ мал ажахыда хүдэлөөд байбал, бусадаа эдеэ хоолоор, арhа шүрбэhөөр хангаха аргатай байна. Тиигэхын түлөө заабол бэлшээриин мал хараха ёhотойбди. Харин үлөөшэ ехэнхи хуби зон мал ажахын зүйлые дам саашань буйлуулха үүргэтэй болоно. Тиигэхэдээл хүн зоноо хангаха үйлэдбэри зохёон байгуулаад, туйлажа абаһан зүйлнүүдээ саашадань наймаалжа ябуулха арга шадалтай байха гээшэмнай эгээл шухала асуудал болоод байна. Шэрээгэй шэмэг - эдеэ хоол гээд лэ, үмдэхэ хубсаhа хунар, шууд хэрэглэмээр эд бараа болон бусадые дэлгүүртэ табяад, тэрэнээ шадамараар наймаалха арга мүрөө бэдэрхэл даа.
Асархань бэрхэтэй
Гурбан ехэ гүрэн түрэдэ тараагдаһан буряадууд ганса үхэрөөшье эхэ нютагтань асархань баһал ехэ ажалтай байгаа. Тиигэһээр байтар, Монголой Хүбсэгэл аймагай Сагаан-Үүр сомондо буряад уг шуһатай 200 эбэртэ бодо мал олдожо, зуугаад толгой асарагдаад, Хяагтада байрлуулагдаа. Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев энэ үүсхэлые ехэтэ дэмжээ. Үнгэрһэн Сугундыда Аюшеев Хамба элидхэхэдээ, буряадууд заншалта үхэр малаа, адуугаа, хониёо үдхэхэ ёһотойбди гэжэ бүгэдые уряалаа. Сугундыда хабаадаһан Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденовтэ сэхэ хандаа.
Адууншье, “бүүбэй” үүлтэрэй хонидшье Хамбын үүсхэлээр, халуун дэмжэлгээр үсхэгдэжэ эхилһээр хэдэн жэл болобо. Энэ дэмбэрэлтэ ажал яһала урагшатайгаар ябуулагдана гэжэ тэмдэглэлтэй. Тиигэһээр буряад үүлтэрэй үхэршье олошорхо гэжэ найдая.
Энэ талаар баһал Хамба ехэ ажал ябуулна. Ивалгын дасанай дэргэдэ үнгэр- гэгдэдэг эрын гурбан нааданда илагшадта “бүүбэй” үгтэнэ. Мүн баһа нааданай үедэ лотерейгээршье мал шүүхэ арга боломжо үгтэнэ.