Джарун Хашорай субарга хадаа ганса Хэжэнгэ-Худанай голдо ажаһуудаг зонойл гэгээн зүйл бэшэ, харин бүгэдэ Буряад ороной болон Будаадын шажан баримталдаг уладай һүгэдэхэ шүтөөн байна гэжэ нэн түрүүн тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Субарга бүхэн өөр өөрын онсо түхэлтэй, зорилготой, удхатай юм бэзэ. Зүгөөр Джарун Хашорай субарга хадаа Будда Шэгэмүниин үе сагта манай дэлхэй дээрэ бодхоогдоһон иимэ түхэлтэй, зорилготой ори ганса субаргань болоно. Балбын орондо байдаг «Лондол Сумбум» гэжэ субарга түһөөшэлэн бодхооһон гэжэ мэдээжэ.
Непалай субарга нютагтаа бодхоохо гээд...
XX зуун жэлэй эхиндэ Хэжэнгын дасанай залуу ламанар Нимын Шойдор, Мархаадайн Шойдок болон Будын Балдандоржо Непалай субаргаар онсо һонирхожо, тэрээндэ хабаатай сударнуудые наринаар шудалжа захалһан байна. Тиигэжэ иимэ юумэ бодото дээрэнь нютагтаа байгуулха гэжэ тодоруулһан.
Манай Хэжэнгын дасанда тус субаргын барилга 1915 оной хабар захалһан байна. Дэлхэйн нэгэдэхи дайнай бүри һүжэрэн соробхилходонь, барилга эрхэ бэшэ тогтоогдоо. Юуб гэхэдэ, буряад эрэшүүлые дайнай ара талын хүдэлмэридэ татаа бшуу. Тэдэнэй тоодо Джарун Хашорай барилга эрхилһэн залуу ламанар Нимын Шойдор, Мархаадайн Шойдок болон Будын Балдандоржо гэгшэд мүн лэ оролсоһон байгаа.
1917 ондо хаанай унахадань, эрэшүүлынь бусажа, субарга барилга дахинаа үргэлжэлүүлэгдэһэн. Тиигэжэ Эрхэтэнэй дайнай түлэг дундаа ябажа байбашье, 1919 ондо одоол түгэсэһэн байна. Субаргын дүрбэн талын доодо хажуу тон адли арбан нэгэн метр хэмжүүртэйгээр бодоо. Тэрэниие тойроод, гушан хоёр шэрэмээр шудхагдаһан, зуун жаран килограмм шэгнүүртэй шодонгууд ёдойлдон байхаар бүтээгдээ. Тэдэниие Петровск-Забайкальскиин шэрэм шудхалгын заводто хэһэн.
1919 оной зунай сагта Ганжарбын гэгээнэй хабаадалгатайгаар, тэрэнэй ударидалга доро Агууехэ Джарун Хашорай субарга рамнайлагдаһан. Рамнайн дүүрэһэн хойно заншалта ёһоороо эрын гурбан наадан үргэн дэлисэтэйгээр үнгэргэгдөө бэлэй. Барилдаашадай дундаһаа Хэжэнгын дунда зэргын бэетэй Дугар Нимаев, мори урилдаанда Сампилай Намжил хээр гэжэ холо, ойгуур суурхаһан Чисаанын хүлэг бултаниие ахяа һэн. Энэ хээр морин хадаа илангаяа холын зайда гүйхэдөө, эрхим байһан.
Баруун-урагшаа унаһандань «баярлаа»
1937 ондо дайшалхы шэглэлтэй атеистнүүд НКВД-гэй тухиралгаар эдэбхи гаргажа, Джарун Хашорай субаргые бүдүүлигээр тэһэлһэн юм. Тиихэдэнь тус субаргын барилгые хүтэлбэрилһэн гурбан залуу ламанарай нэгэн «Субарга Балдандоржо» гэжэ хожомынь нэршэн суурхаһан хүн субаргын хойтохи ой сооһоо тэһэлхыень адаглажа байхадаа, Джарун Хашорой субаргын баруун-урагшаа хэлтын татажа байһан тухайнь Ганжарбын гэгээнэй хэлэһые ойндоо оруулжа, бодото дээрээ тиишээ унаа юм һаа, субаргамнай хэзээ нэгэтэ заабол һэргээгдэхэ гэжэ һанажа байһыень эгээл тон һанаашаарнь боложо, субарга баруун-урагшаа унаһан байгаа…
Тиигэжэ 2000 онһоо хойшо эхилжэ, субаргаяа һэргээлгын хүдэлмэри хэгдэжэ захалаа һэн. Балдандоржо амбайн хүсэл одоол бэелжэ, Джарун Хашораймнай гэгээн субарга дэлхэй дээрэхи эбэй байдал хангалгада, бүгэдэ улад зоной һанажа, бодожо, хүсэжэ ябаһан һанаашалгануудай бэелэлгэдэ алба хэлгэеэ үргэлжэлүүлжэ, тэрэл хэбээрээ энэ дэлхэй дээрэ мандаад, олон зоной зорюута зорин ерэдэг нангин шүтөөниинь боложо захалаа юм.
Би 5-дахи гү, али 6-дахида һуража байхадаа, Джарун Хашор тухай анха түрүүшынхиеэ дуулаад, тусхайтаар Ушхайтын наана ошожо, һандаргагдаһан газарыень хараха гэжэ шиидэһэн аад, үнэн хажуудань ерэн гэхэдээ, юундэшьеб айхабтар ехээр түбэгшөөһэн хүм. Яр ябта, ямаршье эмхигүйгөөр хаяатай шулуунуудай дунда оронгүй хаража байхадаа, энэ юрын обоо суглуулбари мэтээр үзэгдэһэн газар дээрэ хэзээ нэгэтэ үнэхөөрөө үндэр гэгшын одоо һайхан субарга һуудаг байгаа гэжэ ухаан соогоо һэргээн хаража ядаа бэлэйб.
Тиигээд һэргээгдэһэн субарга рамнайлалгын баярта ошохо аргагүй хадаа, хотынгоо байра соо ехээр үбшэлһэн тула, одоол нютагайнгаа зоноор бахархан, омогорхон һуугаа һэмби. Тэрэ сагай хүндэшье, хүшэршье байһаниинь эли гүб даа. Теэд олоной үүсхэһэн юумэн ехэ олигтой гэжэ тиихэдээ үшөө дахин баталан бодожо байнаб. Мүн үнөөхи обоо шулуунууд тухай бага наһанаймни гунигтай һанал минии ухаан соо балартажа байһандал үзэгдөөд, хүн хадаа муу юумые огтолон мартахаяа заабол һанадаг, илангаяа тэрэнэйшни бодото дээрэ заһагдаад байгаа һаань, угаа эдэбхитэйгээр энээнээ захалдаг байна.
Дэлхэйн Буддын шажантанай шүтөөн
Харин мүнөө бодоод үзэхэдэмни, Джарун Хашорай субаргын ямар туйлай ехэ удха шанартай байһаниие үшөөл хүсэд ойлгоногүй, сэгнэнэгүй гээшэ хабди. Мүнөө дээрээ энэ субаргада хабаатайгаар хэгдэжэ эхилһэн шэнэлэлгын хэрэг ори гансал Хэжэнгын арадай хэрэг мэтэ олонхидоо тоологдодог болоод байна ха юм. Үнэн дээрээ энэ субарга хадаа ганса бүгэдэ Россииншье бэшэ, харин бүхы дэлхэйншье Будда Шэгэмүниин һургаалда шүтэдэг зоной гэгээн зүйл бодото дээрээ болоно бэшэ гү?
Харин гүрэн түрымнай хэмжээгээр абаад харахада, манай Буряад оронтой танилсахаяа ерэһэн зониие өөр тээшээ татахадамнай, угаа туһатай нэгэ шухала зүйлынь болохо байна. Тиимэһээ мүнөө үедэ тон эдэбхитэйгээр хэгдэжэ байһан тус субаргые шэнэдхэн заһабарилгын хүдэлмэридэ, шухала хэрэгтэй болоод байһан мүнгэ суглуулгада горитой нэмэри боложо үгэхэ лаб хараатай хандибта Буряадаймнай арад зоной булта оролсоходо, Джарун Хашор субаргын комплекс бүри гайхамшагта архитектурна байгууламжа боложо, улад зоной улам дүүрэн удхатай мүргэлгын, найдамтай түшэлгэнь боложо байна даа!
Харин гол түлэб хэбэд номхон Хэжэнгынгээ Джарун Хашорай субаргада зорюулһан тобшо тэды тэмдэглэлнүүдээ тусхайтаар энэ нангин шүтөөндөө зорюулжа, һая бэшэһэн магтаалаараа түгэсхэхэмни…
Хэжэнгымни талада үршөөлтэй мандаһан
Хэдынэйшье сагта нангин түгэлдэр,
Хэтэдээ гэгээн элшэеэ сасаруулһан
Хотогтын заяатай Джарун Хашор!
Буянтай үргэлөөр анханһаа тэмдэгтэй
Булайгаар эрмэлзээ олоной үүсхэлээр
Баян таладамни мүндэлөөш хэшэгтэй,
Болорхон хэтын туяа гэрэлтэй!
Богонихон саг соо Этигэлэй нүлөө
Болбосоруулан һуугааш, энхэ Субарга,
Бодихон һаналые хүмүүндэ үршөөн,
Булай гэгээнээр толороош, Субарга!
Хэжэнгымни зоной хэшэгтэй хүсэлөөр
Хэтэ мүнхэдөө Этигэлээ тараан,
Хэзээдэшье буянтай олоной Мүргэлөөр
Хэсэтэн ялардаг Шүтэл шэрээн,
Оло мянган жэлэй үршөөлтэй,
Одондол сэлмэг мүнхэ туяатай,
Одоол хэзээдэшье унтархагүй мэтээр
Олондо һанагдааш, Джарун Хашор!
Джарун Хашорые тэрэ зандань
Заяашын хүсэндэл сэсэн бодолоор
Һэргээн бодхоогоо дахинаа бушуугаар
Хубилалтын ошоной яларан сасуунь!
Иимэ нангин сагай мандалгада
Ирагуу нүлөөгөө оруулааш,Субарга!
Имагтал мүнхэ гэгээрэлэй бадаралгада
Үреэлтэй түхөөгөөш нангин Шэнэлэлгэ!
Бүгэдэ Хэжэнгымни түмэн улад
Бодолойнгоо сэлмэгые энээндэшни зорюулаа,
Боди сэдьхэлэй эрмэлзэлээр түгэс
Буурал үбгэдэй сэсэндэ этигээ!
Һэргэһэн Субарга зуун жэлээ
Һэргүүхэн угтаг лэ жама ёһоор!
Һалбаран захалаа сагынь Этигэлэй
Һайхан Бурхадай үндэр үршөөлөөр!
Зоной субаса бурьялна шамдам
Золтой хүсэлөө хүсэлдүүлэн ерэнэ.
Заяатай гэрэлэйш ёһо заршам
Залаатан сэсэгтэл эндэ дэлгэрнэ…
Зуун жэл соо эсэн сусангүй,
Зулын мүнхэдэл мэшэеэгээш, Субаргам,
Зайраа үриингөө бусахые алдангүй,
Хүндэмүүшээр угтанаш намай, Шүтэлгэм!
Һүгэдэн шамдаа бусаха бүхэндэм
Һаруул шэнэ болонош, Субаргам,
Олоной дэлисэтэйһайхан һаналһаа
Одондол ялархаш олоной Буянһаа!
Мүнөө одоол мүнхэ наһанайш
Үнэн хаһашни мандаба гээшэ!
Мүнөө сохом гэгээн Мүргэлэйш
Үреэлтэй албаниинь дууһашагүй гээшэ!
Мүнхөөр һуухаш, Джарун Хашорни,
Мэшэеэн маанадаа энхэрэн, гэгээрүүлэн,
Мүшэтэ наһатайш, Джарун Хашорни,
Мүнхэрһэн саг соо Этигэлээ мандуулан!
Сентябриин 19-дэ һэльбэн шэнэлэгдэһэн Джарун Хашорай субаргын рамнай үргэгдэхэ. Холо ойрын мүргэлшэдые уринабди!
Цыдып ЦЫРЕНДОРЖИЕВ