​​ТУЛЯАШЬЕ ҺАА, ТУГШАН ЗАНДАА

Анна Огороднигой гэрэл зураг

 Буряадаймнай драмын театр сагай эрилтээр улам һунаһан ээлжээтэ хаһаяа “Тугшан” гэһэн шэнэ зүжэгөөр түгэсхөө. Мэдээжэ Саян Жамбаловай зохёолоор табигдаһан зүжэг тушаа һанамжаяа дурадхахаһаа урид, хоёр-нэгэн юумэ дурсаха дуран хүрэнэ.

Үе дамжан баталагдаһан үнэхөөр ехэ бэлигтэн

1990-ээд оной тэн ба­гаар буряад соёлдо хаба­атай зүйлнүүдэй эршэ­тэйгээр хүгжэн һалбарха хаһада Улаан-Үдын дээдэ һургуулинуудай хамтын байрын сонхо бүхэнһөө зу­най үдэшэнүүдтэ магта­ал түүрээн, янза бүриин магнитофонһоо: “Хүхын ду­унай һүни” ба “Дуһал, дуһал, дуһалхан” гэһэн дуунууд зэ­дэлжэ байгша һэн. Илангаяа манай үеын оюутад, хүбүүд басагадгүй, саг үргэлжэ фи­лармониин тооһотойхон һандалинууд дээрэ альгаа нэерсэ ташажа, шэнэ тоглол­то бүхэниие хүлеэжэ ядажа байгша бэлэй.

Тэрэнэй удаа Жамбалов­танай найруулгатай ээлжэ­этэ уулзалга 2000-аад онуу­дай эхеэр, дунда һургуулида багшалжа байхадамни уша­раа. Гуша гаран жэл соо Бу­ряадай, Агын, Усть-Ордагай хото хүдөөгэй тайзанууд дээрэһээ эршэтэйгээр наяр­даг, олоной хүлеэдэг “Гэсэр” (мүнөө “Баатар, Дангина”) уран һайханай харалган байха. Жэлһээ жэлдэ хото хүдөөгөөр янза бүриин шэб шэнэхэн гоёлой дэгэлнүүд эсхэгдэхэ, хатарай ба дуунай багшанар хүлһэлэгдэхэ, за­рим бэлиг талаантай ба ол­зын шүлһэтэй нютагаархид торго, арһа, тобшо найма­алжа, хубсаһа хунар оёжо ба бэлэн дэгэл уриһаар үгэжэ, бата баршагаа оложо гара­ха. Һүүлэй жэлнүүдтэ олон шэнэ дуунууд тусхай “мину­совкотоёо” гарадаг боложо, хүдөөгэй хабаадагшад амар­шоо ёһотой. Нютаг бүхэндэ тусхай “конвейер” байгуулаг­данхай, халуун тэмсээнүүд ангинуудай, һургуулинуудай ба улам саашаа аймагууд, можонууд дундуур хүгжэхэ. Зарим тээгүүр борохон ухаанда багтагдашагүй юумэнүүд дайралдаха, илаг­шад ба азагүйшүүлэй дунда атаа мэеэн, уг унги хүрэтэр зүрилдэхэ ушарнууд тохёол­дохо.

Багшалха хаһадаа хэды жэл “Гэсэр-Дангинада” ша­бинараараа оролсоо һэмди. Нэгэтэ шэнэ дуу, хатар бэдэр­жэ байгаад, түбэй дэлгүүрэй углууда улаахан гадартай “Урагшаа” гэһэн дуунуудай согсолбори оложо, һонирхон шагнагдаа. Тэрэ үеэр зэдэл­дэг заншалта дуунуудһаа нэгэл өөрсэ маягтай аянга­нууд эндэһээ соностоо. “Най­рай бүхын соло” гэжэ дуун доронь (эндэ шагнажа бо­лохо https://mu.fm/track/ najraj-buhyn-solo-vzdapax) хоёр хабаадагшадта монгол барилдаашадай зодог, шуу­даг оюулан, бүхэ барилдаа дууряаһан хатар найруулжа, олоной дура буляажа, хараг­шадай һайшаалда хүртөө һэмди.

Һүүлэй хэдэн жэлдэ энэ бэлигтэй айлтай дахин золгохо талаантайб. Шуу­яа хүүеэн соогуур үлүү үгэ, хүүр тэсэмгэйгээр дамжан, Буряадай нюур театрнуудые хүтэлбэрилхэ тушаалнуудта томилогдоо. Абьяас бэлиг ба хоб жэб хоёр наран, һүүдэр мэтэ зэргэлээд амидардаг юртэмсэ ха юм даа. Хэр зэр­гэ бэлигынь баталагдахаб, хүнэй зүрхэндэ сараа орхин мүнхэрхэ найруулганууд бэ­елхэб - энэмнайл гол сэгнэл­тэ ба шэгнүүр боложо үгэхэ. Саг - засаг.

Анна Огороднигой гэрэл зураг

Һүр һүлдэеэ алдаһан арадай зураглал

Зүжэгэй наһанай ута, бо­гонинь - зохёолшын олгоһон табисуурһаа. Найруулагшын хараа бодолһоо уламжалан гү, али гол рольдо наадаг­шынгаа хуби заяа дахажа мүнхэрхэнь урдаа байдаг. Юрэ харагшын сэдьхэлдээ “Будамшуу”, “Хойто наһандаа уулзахабди”, “Чингисхан”, “Төөригдэһэн хуби заяан” мэтэ найруулгануудые саг үргэлжэ афишада бэдэрдэг­би.

Харин “Тугшан” хэр зэр­гэ ерээдүйтэй бүтээл бо­лобо гээшэб - саг харуулха. Зүжэгэй анха түрүүшынхиеэ харуулагдаһанай удаа олон бодол толгойдо үлэнэ (һанаа зобоогоо хадаа, зорилгоёо хүсөө гэжэ бодоё). Гол герой - хуби заяагаа бэдэрһэн за­луу хүбүүн Дугар – хуушан, шэные холбоһон тэсэмгэй зантай бөө, залуудаа инаг дураяа аршалжа шадаагүй үбгэн хүгшэн хоёр, эрдэмэй зам шэглэжэ ябаһан, болбо­сорол, һургааляар түгэд за­луу басаган ба сабаагүйхэн, зориһондоо убайгүйгөөр дамжадаг, тугаархи басаган­да тад эсэргүү, харша үхин болон бусад: ямаршье сагта нютагта, арадта дайралда­даг бэлигтэй - бэлигээр хо­мор, соёлтой - соёлоор дун­да, урагшатай - урагшагүй улад. Һүр һүлдэеэ алдаһан арадай зураглал, этигэл, найдабарияа гээһэн хүгшэн, залуугүй зонууд г.м. олон үнэншэмэ дүрэнүүд тайзан дээгүүр үнгэрнэ.

Олон геройнуудай, илан­гаяа залуушуулай, модо­хир яряанай хэлэн ба соо хараһан, шобто хэлэһэн бөөгэй үгүүлэлнүүд хоёрой харша илгаа, найруулгын яһалахан олзо боложо үгөө гэжэ һананам: “Зоригтой шанга басаган, ёhотой хатан, урдамни дэмы ерээгүйш, дэ­эдын хуби заяагаар, дэмы бэшэ хара бөө ами наhыеш абаха гээ. Дунгар hайхан умайhааш Дугарай (гол ге­ройн - авт.) яhан тараха, шоно угай үри hадаhан ши­нии умайhаа унаха. Олон- олон жэлнүүдтэ омог до­рюун hуухат даа, тугшан сэрэгшэнэй уг гарбал са­ашань hайнаар дамжуул­хат даа”. “Тэнгэри” эблэлэй ударидагша тус найруул­гын зүбшэлэгшэ болоо гэжэ һануулалтай. Эндэ-тэндээ фэнтезиинш маягтай һаа, энэ зүжэгнай жанрайнгаа орёо эрилтэнүүдые хүсэд дүүрэн хангаһан бүтээл бо­ложо шадаа.

Зүжэг шэнжэлэгшэд ба шүүмжэлэгшэд тустаа өөрынгөө һанамжаар хубаалдаха байха. Энэ бэеэрээ хүрэжэ ерэ­хэ намарай ээлжээтэ хаһада үргэн олон сэгнэгшэдтээ шэнээр дурадхахаһаа урид, зарим тэды һулашагаар та­таатай гэжэ һанаһан хүбшэргэйнүүдээ шангадхаад, Буряад театрнай төөрин алдаһан Тугшанайнгаа (Бу­ряадайнгаа) жолоо бата бэ­хеэр гартань адхуулха байха гэжэ найдагдана.

Саян Жамбаловай найруулһан ээлжээтэ бүтээлэй урда малгайгаа тайлаха үшөө нэгэ ушар гэхэдэ, үри хүүгэдэйнь шэлэһэн соёл уралигай зам болбол энэ бэлигтэй гэр бүлын хэжэ байһан наһанайнь хэрэгэй дүн ба юунһээшье сэнтэй сэгнэлтэ боложо үгэнэ гэжэ һанагдана. Уг дамжаһан мэргэжэл тогтомол түүхэтэй ба хүгжэлтэтэй нии­гэмэй гэршэ боложо үгэ- дэгынь дамжаггүй.