Ажабайдалда үе-үе болоод, жэгтэй ушаралнууд боложол байдаг гээшэ. Зэдэ нютагһаа гарбалтай Хандажаб эмгэй нэгэтэ өөртэйнь болоһон гайхалтай ушаралнууд тухай гуша гаран жэлэй саада тээ намда хөөрэжэ үгөө һэн. Наһанайнь нүхэр Захаамин хангай тоонтотой, бурханай табисуураар Монголой губиин хиидүүдтэ арбаад жэлдэ һуужа, ехэ зиндаатай лама санаартан болон тодорһон, нюуса эрдэмыень халимдан абаһан, бэедээ шэнгээһэн хоморой хүн - Даша-Дондог таабай бэлэй. Эсэгын дайнай ветеран, дайшалхы габьяагай түлөө Ленинэй орденоор шагнагдаһан Даша-Дондог Азараевич Унтанов тухай мүнөөшье болотор домог суу таһардаггүй.
Гэхэ зуура Хандажаб эмгэй өөрөө мүн лэ ехэ ламын ори ганса, эрхэ тангил хүүхэниинь байшоо. Хара багаһаа халуун энхэрэл соо бөөмэйлүүлэн үндыһэн басаган сагай ерэхэдэ, хадамда гарахадаа, эсэгэтэйнь адли абари хандалгатай, энхэрэлээр дүүрэн изагуурша хүнтэй ушарһан ха.
- Мүнөө 70 гараад һуухадаа һананаб: наһанайм бүхы замые абамни арюудхажа үгэһэн. Минии айладхал ами бэедэш хүрөөд үлэхэ, үндэр наһанай хэм үзэхэш, үелхэ ханииеш наашань татажа үгөөб гэдэг юм һэн. Гансал тэрэ хүнөө ходо дэмжэжэ, галынь дэгжээжэ һуугаарай. Ямаршье гэнэ усал шамайе диилэхэгүй: гарасалдаад лэ ябахаш – иимэ заяа айладхаһан юм, абамни.
Өөрөө би багаһаа өөрэ, юумэнһээ гайхаха, тунхариха, эшэхэ, айхые мэдэхэгүй – олиг хүүхэн ябааб. Наншалдааша хүбүүдэй дунда ороод, хяа нюдэлсөөд гарахаб. Залин аадар ороно гү, задатай шуурган болоно гү – хамаагүй, газаагуур гүйжэл ябахаб, юумэнһээ сухаряа гэжэ үгы. Юрэдөө, энэмнай жэшээтэ ябадал бэшэ, теэд яахабши, анханай иимээр түрэһэн хадаа, - гээд, Хандажаб эмгэй хэлэһэнээ батадхаха гэһэндэл, пулаадайнгаа шэгшэгээр нюдөө аршаад абана.
Даша-Дондог таабай хүгшэн тээшээ үе-үе болоод, ехэл өөгшөөнгеэр, мээхэйгээр хараад абаха юм. Яахабши, хүнһөө иимэл ондоо хүн юумэл даа, минии хүгшөө гэһэншүү.
Эмгэй хөөрөөгөө дам саашань үргэлжэлүүлбэ:
- Хабсагайлиг шугын захаар бэлшэһэн ямаануудаа туужа асарха ажалтай һэм, багадаа. Зарим тээнь, шулуунай забһараар могойнууд орёолдон исалха. Ехэ томонууд бэшэ... Би һэншье гэхэгүйб, нойройнгоо хүрэбэл, бүри тэндээ хэбтээд, амархан унташахаб. Нэгэшье намайе хадхаагүй юм. Нэгэтэ эгээ иигэжэ нойрсоод, һэрин гэһээм, ойр тойрон шэб харанхы болошоод байба. Һүни болохо ёһогүй, эртэ ерээ бэлэйб гээд һананаб. Ямаадни сошордонгёор маарана. Үбдэгөө тэбэреэд, һуужал һуугааб. Ябан-ошон сайраа. Нара хиртэһэн байгаа ха юм.
- Юун гэжэ энэ үедэ бодоо һэмта, һанана гүт?
- Ямаршье ушарта яахашьегүйш гэһэн абын үгэ толгойдом тогтошоо, торосолдошоо юм һэн гү, хэн мэдэбэ. Ойро тойрон бүүдэгшэһээр, сайража эхилхэдэнь, оройдоол иигээд түгэсэбэ гээшэ гү гэжэ халаглаадшье абаа һэн хаб.
Абынгаа адис айладхалай хүсые оло дахин туршажа үзэһэн байхаб. Үнэхөөрөө, шэдиин хүсэ гэжэ бии юм. Буряад заншалаар болобол, юрэдөө сээртэйшье, бүхы ябадални жэшээтэ бэшэ, зүрюутэй гэхээр. Угаа һонюуша байгааб гэхэ гү, саанаһаал нэгэ түлхисэтэй һэм. Нэгэтэ нуурай эрьеэр велосипедээр гүйлгэжэ ябаад, байза, хайшан гээд хүнүүд шэнгэдэг гээшэб, үзэһүүлши гээд, нэгэ томо шулуу ооһорто бүхэлжэ уяад, хүзүүндээ углаад, уһанда оробоб. Нилээн гүнзэгыдэ хүрөөд, бэеэ һула табибаб. Эгээл шэнгэжэ эхилжэ байхадам, хүл дороһоом нэгэ юумэн угаа хүсэтэйгөөр өөдэм түлхижэрхихэдөө яахабши. Өөрөөшье мэдэнгүй, хооһон бүмбэгэдэл шэдүүлшэһэн юумэб.
- Яаһан барон Мюнхгаузенай ябадалтай адли юм... Теэд тэрэнэй хөөрөөн шашаг худал үгын шэнжэтэй шэнги аад, үнэхөөрөө саанаа удхатай, үндэһэтэйхэн һэмнай.
- Би, наһатай хүн, юунэйхиие гэжэ худалаар хэлээ бүлюудэжэ һууха һэнбиб, заяанайм зам, үнэхөөрөө, эсэгымни хэлэһээр болохо гү гэжэ лаблаа хүн гүб – юрэдөөл, тиимэхэн амитан ябаа хүм даа.
- Мүнөөнэйхеэр болбол, авантюрист гүүлэхэ һэн хат.
- Алас Дурна зүгтэ санаторидо нэгэтэ амаржа байхадам, баруулжаа хэдэн модоной зайда, нэлэнхы намаг бии гэлсэбэ. Тусгаар ошобоб. Туршаад үзэхэ юм байна гээд, намаг руу оробоб. Хүзүүсээ ороод байхадаа, хүхүүбэри намагые адаглан, иигээд лэ үхэшэдэг юм байна гэжэ бодон сасуумни, түрүүшынхидээл адли, нэгэ хүсэн угаа эршэтэйгээр дороһоом түлхижэрхихэдөө яахабши. Сула шабар болошоһон юумэ тэндэһээ хүсэлдижэ гараад, дүтын горхондо ошожо, хубсаһаа, бэеэ бага зэргэ зайлаад, санаторидоо ошоо һэм.
Москвада дүтэ, Горки шадар, засаг захиргаанай амаралтын газарта дүтэ, нэгэ хэды соо амараабди. Суутай нэрэтэй дээдын ноёд дарганар яажа амардаг юм гэжэ һонирхожо, шулуулиг үгсүүр өөдэ зүдхэбэб. Сагаан платитай, үндэр һүеытэй сагаан туфлитай – иимэ хүн үндэр томо хашаагай захаар ябажа, одоошье нэгэ забһар оложо харабаб. Буу бариһан сэб гэмэ хүн гүн соонь ябаа бэлэй – һэргэг гээшэнь, һаршаганаагаарни дуулаад, шиидэнгеэр наашалшаба. Одоо амяа абангүй, доошоо хиидэбэб, хүл гараа шулуунда шулгаруулһаар... Сэдьхэлни хөөрэнги, харааб, үзөөб гэжэ, миил досоом долгилжо байха юм.
Олон даа уршагта ябадалнуудни, нүгэлтэйш хүн гүб гээд һанахаш. Юрэдөөл, бэеэ нарилжа ябаһан хүндэ оһолто ушаралнууд оройдоошье хэрэгтэй бэшэ, замбида зүрюу юм аабза. Мүнөө хэмдэ хүрөөд ябахадаа, иигэжэл бододогби.
- Теэд та шэди гээшэ үнэхөөрөө бии гү гэжэ лаблахаяал оролдоо ха юмта.
- Тиимэньшье тиимэ. Энэ наһан соогоо торгон соо умбажа ябааб гэхэдээ, баһал үлүү үгэ хэлэһэн болохом гү? Һайн нүхэрһөө һааргүй һайхан үгэ үдэр бүри дуулажа, баясажа байһанаа торго хургытай жэшэнэб даа. Үхибүүн шэнгеэр намаяа бөөмэйлжэ, үргэмжэлжэ байдаг юм, үбгөөмни. Өөрөө буян ехэтэй хүн даа, эды олон зон амитадта туһалжа, хангайн сэржэмээр харгыень арюудхана ха юм. Үбгэд, хүгшэд гэжэ манаа ойлгохогүй, бүри үглөөнэй 6-һаа зариманиинь ерэжэ байха. Бинь лэ эдэ зониие гуримшуулжа, ойлгуулжа, журамынь, жолооень татадаг хүм, шангаханаар. “Шамгүй һаа, биш яажа хүшхүрэхэ юм һэнбиб, - гэхэ үбгөөм. -Буянгай үүдэ яһала нээлсэнэш, өөрөө өөртөө Диваажанай үүдэ сэлинэш”, - гэдэг. Би хэды огсомшье һаа, энэ ехэ хүнэй урдаһаа гансашье зүрюу үгэ дуугаржа үзөөгүй хүм. Минии тэнгэри үбгөөгэй тэнгэридэ хүрэхэ бэшэ даа...
- Теэд абынгаа айладхалые мүнөө болотороо удхалжал, бая- лигһаань удхажал, уудалжал һууна ха юмта.
- Хизааргүй, захагүй юумэн гэжэ юу байхаб даа, хилэнсэгээ өөрөө арилгажа, буянгаа арьбадхажа ябаагүй һаа... Аба, эжынгээ нэрые мүнөөшье хүрэтэрөө дурдажа, шүтэжэл ябадагби. Алтан амияа аюулда оруулжа, һүнэһэ һүлдэеэ хилганын үзүүртэ торгоожо, тогтоожо үзэһэн хүн хадаа...
- Жэгтэйгээр бэеэ абардаг байгаат, али хэн абардаг байгаа юм, иимэ ушарһаа урда наһандаа өөрөөшье лама санаартан ябаһан байжа болоот гэжэ һанахаар...
- Хэн мэдэбэ даа, захагүй нюусатай энэ замбиие. Һанахал юумэмни: хойто түрэлдөөшье үбгөөтэеэ дахинаа үйлын үреэр ушарһайб гэжэ... Буянгаа дутуу үйлэдөө гүбди, үшөөл хүсэлдихэ, оролдохо ёһотой байгаа гүбди. Үбгөөм дуугай шагнаад һуудаг юм, досоогоо зүбшөөдэг юм гү, энэмни юугээл яринаб даа гэжэ хашардагшье юм гү. Ухааниинь гэжэ оройгүй, зүн зүгнэлынь гэжэ жиирэй хүнэй хүсэхөөр бэшэ гэжэ хаа-яа өөрөө бодожо һуудаг хүм. Нүхэрни гээ һаа, нүхэрни, бурхамни гээ һаа, бурхамнил даа, - гэжэ Хандажаб эмгэй эсэһэн шэгтэйгээр хөөрөөгөө түгэсхөөд, орон дээрээ ошожо амархам гэжэ ондоо таһалга руугаа ороо бэлэй.
Айлтагүй, олиг ябадалаар наһаяа эхилээшье һаа, ашата буянгай үйлөөр, үгөөр үндэр наһаяа шэмэглэһэн төөдэйдэ баярые хүргэжэ, Даша-Дондог таабайн адистай айладхалда хүртэһэндөө урмашан, олдошогүй олзомни, хэмнэшэгүй хэшэгни гэжэ дурсажа ябадаг хүм даа...