​Хаба шадалаа хамтаруулаад...

Туяна ДАМЧЕЕВАГАЙ дурадхаһан гэрэл зураг

Мүнөө сагта хүдөө ажа­хы бүрин хүгжөөхэ гэбэл, гүрэнэй талаһаа дэмжэлгэ тон хэрэгтэй. Бүхы хүдөө ажахын үйлэдбэриин эдеэ хоолой 70 хубинь үмсын болон фермерэй ажахынуудта гаргагдана. Мүн манай уласта бүридхэгдэжэ байһан бүхы малай ехэнхи хубинь үмсын лэ ажахынууд­та үсхэбэрилэгдэнэ.

Тиимэһээ хайшан гэжэ багахан үмсын хамһабариин ажахынуудые томо болгохоб, фермерэй амжал­тануудые улам бэхижүүлхэб гэһэн асуудал мүнөө дээрээ шухала бо­лонхой. Мүнөөдэрэй байдалаар, Бу­ряад Уластамнай 146 мянган үмсын хамһабариин ажахы бүридхэгдэнэ, мүн 1600-гаад фермернүүд ажалаа ябуулна.

Гүрэнэй талаһаа хүдөө ажахые дэм­жэлгын хэмжээн ходол дээшэлжэ бай­даг. Хүдөө мал баригшад малаа ажал­лахын хажуугаар, буйлуулһан мяха, һүеэ наймаалха газар бэдэржэ туха­шарна. Энэнь ехэ бэрхэшээл болонхой. Тиимэһээ мүнөө сагта фермернүүд нэ­гэдэжэ, кооперативуудые байгуулна.

Һүүлэй жэлнүүдтэ хүдөө ажахын багахан эмхинүүд нэгэдэжэ, хамжаанууд (кооперативу­уд) боложо, ажалаа ябуулна. Энэ хэрэгэй зүйтэй байһые ажахынуудай ажал ябуулгын үрэ дүнгүүд гэр­шэлнэ.

Нэгэдэл хэрэгтэй

Буряад Уласай Зэдэ ай­магта анхан эгээл олон хони мал үсхэбэрилэгдэдэг байгаа гүб даа. Борьёо­гой хониной мяхан дэлхэй дүүрэн суурхажа, Москва хотын ВДНХ-да табигдажа, олоной анхарал татадаг бэлэй. Теэд гүрэн дотор ху­билалтанууд эхилжэ, бии, үгы бүхы мал хюдагдажа эхилээ һааб даа. Тэрэ сагта мяхан ехэ үнэ сэнгүй боло­жо, хахад литр хара архяар хони худалдажа абажархи­хаар байгаа гэбэл, хэншье буруушаахагүй ёһотой.

Зэдэ аймагай Дамчеевтэ­нэй бүлэ нютагтаа ферме­рэй ажахы байгуулжа, хони малаа үсхэбэрилжэ эхилһэн юм. Үхибүүдээ тэжээхэ, һургуули хүүлэхэ, хүн бол­гохын түлөө хүдөө нютагай­хидта иигэжэ үхэр мал олоор үсхэбэрилхэһөө ондоо арга үгы шахуу бшуу.

Теэд үмсын хамһабариин ажахы баригшадшье, фермернүүдшье һү, мяхаяа ту­шааха газар бэдэрдэгынь мэдээжэ. Жэлэй дүрбэн саг­та ажаллажа тэжээһэн малаа дам наймаалагшадта гарга­шаяашье даахагүй сэнгээр худалдажа байхадаа, хайшан гээд ажахынь хүгжэхэб даа? Эгээл эдэ бэрхэшээлнүүдэй толгойн һанаан, һүниин зүүдэн болоод байхадань, Буряад Уласай Хүдөө ажа­хын яаман хүдөөгэй мал­шадта мэдээсэл дуулгаха ба туһатай зүбшэл үгэхэ зорилготой түб байгуулаа. Даргань Аюна Цыренжапова мэргэжэлтэдтэеэ хамта бүхы аймагуудаар ябажа, ойл­гууламжын ажал хэжэ эхи­лэнхэй. Туяна Дамчеева энэ түбэй мэргэжэлтэдтэй ха­рилсажа, өөһэдынгөө ажахы дээрэ кооператив байгуулха гэжэ шиидээ.

- 2015 ондо “Хамтаа” гэжэ кооператив нээжэ, аяар 25 эмхи: дүрбэн томо КФХ, бэ­шэниинь багашаг үмсын хамһабариин ажахынуудые нэгэдүүлээбди. Тэрэл жэлдээ Буряад Уласай Хүдөө ажахын яаманай 3 сая түхэригэй грант шүүгээд, мал үүсэлдэг түхеэрэлгэ худалдажа абааб­ди, - гэжэ Туяна Дымбрылов­на хөөрэнэ.

Аркадий БАТОМУНКУЕВАЙ коллаж

Элдэб эдеэ буйлуулна

Өөрөө Агын талын ба­саган Туяна хонин ажал хара багаһаа мэдэхэ ааб даа. Малшадай ажалда ушардаг бэрхэшээлнүүдые шэнжэл­жэ, багахан эмхинүүд хам­жаан боложо нэгэдэхэнь тон зүб гэжэ мэдэрээд лэ, ажалаа эрхилжэ эхилээ.

Гүрэнэй дэмжэлгээр абаһан түхеэрэлгэеэ ябу­улжа, ганса хамжаанайнгаа гэшүүдһээ бэшэ, бусадшье зонһоо хониной мяха абадаг болоо. Тиихэдээ дам саа­шань наймаалха зорилготой бэшэ, харин ондоо бодолтой һэн. Хонин ажахы олзо оршо­той болгохын тула, мяхыень наймаалхаһаа гадна, гэдэһэ дотороорнь элдэб эдеэ буй­луулжа наймаалха гэжэ ши­идээ бшуу.

- Буряад арадайнгаа хэр угһаа хэжэ байһан эдеэнэй зүйлнүүдые бултыень буй­луулжа эхилээбди. Орёомог, эреэлжэ, һугабша, шудхаһан шуһан болон бууза, банша, котлет, шараһан мяха гээд бусадшье зүйлнүүдые хээд, тэдэнээ наймаалха дэлгүүр нээгээбди, - гэжэ Туяна Дам­чеева хөөрэнэ.

“Барашек” гэһэн дэлгүүрынь Зэдэ аймагай Петро­павловка тосхон дээрээ ажаллана. Улаан-Үдэдэ ии­мэл нэрэтэй хоолой газар нээһэн аад, мүнөө тэрэнээ хааха баатай болоод бай­на. Юуб гэхэдэ, буйлуулһан амтан эдеэниинь хаанашье хүрэнэгүй - дуталдана. Хара багаһаа хониной гэдэһэ дотор эдижэ үндыһэн лэ үсөөхэн зон түрүүшээр ху­далдажа абадаг аад, мүнөө жэлһээ бүри олон хүн дэлгүүртэнь ородог болоо бшуу.

Ажалай урагшатай бай­хада, заатагүй шэнэ хэрэг­сэл, һүүлэй үеын оньһото түхеэрэлгэнүүд хэрэгтэй бо­лохо. Хүдөө ажахын яаманай эмхидхэһэн “Агростартап” гэһэн урилдаанда энэ хамжа­анай 2 гэшүүд тус тустаа 4 сая түхэриг шүүгээ. Тэрэнэйнгээ 1-1 сая түхэригыень коопе­ративайнгаа хүгжэлтэдэ гар­гажа, рефрижератор болон мяха хүргэдэг таһаг худалда­жа абаха түсэбтэй.

Түсэбүүд ехэ

Худалдажа абаһан хо­нинойнгоо арһа Ивалгын дасанай дэргэдэхи арһа эл­дэлгын газар руу үгэдэг, мүн Зүүн Сибириин технологи­ческа ехэ һургуулида туша­адаг байгаа. Мүнөө өөһэдөө арһа элдэдэг, нооһо болбо­соруулдаг хэрэгсэл худалда­жа абаха түсэбтэй. Эдэ бүхы хэрэгүүдтэнь Буряад Уласай Хүдөө ажахын яаманай дэр­гэдэ байгуулагдаһан Хүдөө ажахын кооперативуудые ба фермернүүдые дэмжэлгын жаса ехэхэн туһа хүргэнэ. Манай Ородой Холбоото Улас дотор иимэ жаса хаанашье үгы юм гэжэ тэмдэглэлтэй.

- Банкнууд хүдөө ажахын хамжаануудта урьһаламжа үгэхэ дурагүй байдаг. Юун­дэб гэхэдэ, тэдэ олзо олохо зорилго табинагүй ха юм. Хамжаанайнгаа гэшүүдһээ мяхыень һайн сэнгээр аба­жа буйлуулаад, саашань ху­далдажа, туһа хүргэхэ гэжэл оролдоно бшуу. Харин олзо олохо гээ һаа, үнэгүйхэнөөр лэ абаад, дам саашань хэды нугалаад наймаалха һааб даа. Теэд тиигээ һаань, хэн, ямар ажахы тэрэ хамжаан­дань орохо гээшэб? - гэжэ Буряад Уласай Хүдөө ажа­хын яаманай Мэдээсэлэй ба зүбшэлэлгын түбэй дарга Аюна Цыренжапова тэмдэ­глэнэ.

Тиимэһээ багахан ажа­хынуудые дэмжэхэ, туһалха зорилготойгоор Буряад Ула­сай Хүдөө ажахын яаман тусхай жаса байгуулжа, 2018 онһоо олон хамжаануудта урьһаламжа үгэжэ эхилэн­хэй.

Залуушуулда залуурынь болоод...

Энэ жасын үгэһэн мүнгэн тэдхэмжээр Түнхэн аймагай Шулуута нютагта һаяхана кооператив байгуулагдаа. 1990-ээд онуудта Баяр Яб­жанов үмсын ажахы эрхилжэ эхилһэн юм. Энэ хугасаада дүй дүршэлтэй болоһон тэ­рэнэй ажал ябуулгын жэшээ нютагайнь залуу малшад анхаржа, ажалаа нэгэдүүлхэ хүсэлтэй болоо бшуу.

Тиигэжэ Шулуута нютагай 6 үмсын ажахы, мүн Далахай, Зүүн Мүрэн һууринуудай 2 ажахы нэгэдэжэ, хамжаан байгуулаа. Нёдондо Хүдөө ажахын кооперати­вуудые болон фермернүүдые дэмжэлгын жасаһаа урьһаламжа абажа, мал үүсэлдэг түхеэрэлгэ худал­дажа абаа һэн. Тэрэнь эндэ һая Түнхэн руу хүрэжэ ерээ.

Гадна нютагайхидһаа һү худалдажа абадаг юм. Суг- луулһан һүеэ Слюдянкын һүнэй үйлэдбэридэ тушаадаг байгаа. Теэд тэрэнь һүүлэй үедэ Түнхэнһөө ерэһэн һү буйлуулжа үрдихэеэ болин­хой.

“Агростартап” гэһэн урилдаанда тус коопера­тив хабаадалсаад, хоёр ажа­хынь 4 сая түхэригэй грант шүүгээ. Тэдэнь мүн лэ 1-1 сая түхэриг хамжаанайнгаа жасада дамжуулха. Тэрээ­гээрнь һү хүргэдэг болон хөөрүүлдэг түхеэрэлгэнүүд абтаха юм ха. Тиигэжэ һүеэ амһарталаад наймаалдаг бо­лохонь бшуу.

45 наһатай Баяр Ябжа­новай хүтэлбэри доро нэгэдэһэн ажахынуудые булта залуушуул эрхилнэ. Тэдэнэр бэеэ даанги, шэнэ оньһото машина, техникэ худалдажа абанхай, ажалайнгаа жолоо батаар баринхай.

Ябжановай кооператив мал үүсэлэлгын түб нээгээд, мяханай зүйл наймаалха га­зарнуудые бэдэржэ эхилэн­хэй. Баяр Цыренович өөрөө олон жэлэй туршада мяха шүлэеэ Эрхүү хото руу ту­шаадаг юм. Эндэ һая Эрхүү хотоһоо мяха худалдажа аба­ха хүсэлтэй гурбан эмхиин түлөөлэгшэд ерэжэ, байра байдалыень, үхэр малыень үзэһэн байна. Хэлсээ батал­жа, һайн сэнгээр абахабди гэжэ найдуулаа.

Ябжановтан 300-гаад бодо малтай, 250-яад хони­той, 100 гаран адуутай. Хоёр хүбүүдынь өөһэдын үмсын ажахынуудые нээжэ, бэеэ даажа гаранхай. Үбэлдөө һаамхай үнеэдээ оруулха фермэ барижа захалаа, мүн томо гараж бодхоожо, тэ­рээн соогоо бүхы техникэ, унаагаа заһабарилжа байха хүсэлтэй.

- Хүдөө ажахын яаманай бидэниие иигэжэ дэмжээгүй һаань, өөдөө бодохогүй, һайн хүдэлжэ шадахагүйл байга­абди, - гэжэ Баяр Ябжанов онсолно.

Мал үүсэлдэг түхеэрэлгэ худалдажа абаһан мүнгэнэйнь 50 хуби субсидиин гу­римаар өөһэдтэнь бусаагдаа. Хүдөө ажахын хамжаануу­дые ба фермернүүдые дэм­жэлгын жасада урьһаламжа бүридхөөд, худалдажа абаһан техникэ, хэрэгсэлээ бариса болгон табиха ар­гатай. Энэнь тон ехэ туһа, саашанхи ажалайнь найдал боложо үгэнэл даа. Хүдөөгэй малшадай хамжаан боложо нэгэдэхэдэ - дээрэ, олзо ор­шотойшье гэжэ ойлгодог бо­ложо байна бшуу.

Хотын дэлгүүр дээ­рэ наймаалагдадаг нэгэ килограмм мяхан 380- 400 түхэригтэ. Теэд энэ мүнгэнэй оройдоол 190-200 түхэригынь малай эзэдтэ ошоно. Эгээл иимэ байдал хубилгахын түлөө хүдөөгэй малшад кооперативуудые бии болгоно. Мүнөө иимэ хамжаанууд Хэжэнгэ, Сэ­лэнгэ, Ивалга, Түнхэн, Зэдэ болон бусад аймагуудаар байгуулагданхай.