​​Улас тогтоолгын уг унги

Д.Сүхэбаатар М.И.Амагаев хоёр Ниислэл хүрээдэ (Улаан-Баатар). 1922 оной июнь

(Үргэлжэлэл. Эхиниинь урдахи дугаарнуудта).

Буряадай эрхим хүбүүдые “панмонголистнууд” гэхын хажуугаар, үшөө “Японой тагнуулшад” гэлдээн болоо. Хэзээнэй эрхэтэнэй дай­най үе һанагдажа эхилээ. “Ангиин тэмсэл (классовая борьба) дүүрээгүй, мүнөө хурсадаха сагынь болоо” гэһэн большевик үзэл бии болоһон ха. Тиимэ хараа бо­долой шалтагаан 1930-аад онуудта бии һэн. Юуб гэхэдэ, большевик засагай урдаһаа тэмсэл үнэхөөрөө дэлгэржэ эхилээ. Хүдөөе хамтадхаха (коллективизация сельско­го хозяйства) гэһэн засагай хэмжээ ябуулганууд гүрэн түрын талаар арсалдаата ха­раа бодолнуудай хабиралда­анда гал аһаажархёо ха юм. Москвада үнгэрһэн троцкис-зиновьев бүлэглэлнүүдые сүүдлэһэн тухай, тэрэнэй урид, удааньшье Буряадай хэдэн аймагта болоһон зэб­сэгтэ хүдэлөөнүүд тухай мэ­дэнэбди. Засагай түлөө үзэл бодолнуудай тэмсэл бай­гаа. Энэнь “эрьелдэжэ эреэн боложо, урбалдажа улаан боложо ерэхэдээ”, “панмон­голизм”, “японой тагнуул­шадые хэһээлгэн” гэгдэһэн аюул буряадуудта асараа бшуу.

«Хариин-өөрын хубисхалшад»

Буряадай эрхим хүбүүд хохидоһон байна. Юуб гэхэ­дэ, олондо мэдээжэ, түрүү хүнүүдтэ хара һанаатайшуул атаархадаг, хардажа, гүрдэжэ харгыһаань абажа хаяхаяа оролдодог гээшэ. Монголой хубисхалда хабаадагшадай хуби заяан юундэ оһолтой байгааб гэхэдэ, нэгэдэхеэр, тэдэнэр эрдэм ехэтэй, ухаанай болон тэмсэлшын хүсэ шадал харуулһан хүнүүд бай­гаа. Монголой тэрэ үеын тэм­сэлшэд баһал иимэ байгаа юм ааб даа. Зүгөөр яагаашье һаа, буряадууд жэнхэни Мон­гол соо “хариин хүнүүд” бай­гаа. Буряад яһанай хубисхал­шад 1930-аад онуудта хоёр тээһээнь хашагдаһаниинь эли, иимэшүү “хариин-өөрын хубисхалшад” Росси­дашье байһан байна.

Буряад хубисхалшад Монголтой холбоотой һаа, “панмонголист” гэгдэхэ, Монгол талада “японой таг­нуулшан” болошоходоо, “хүнгэн, хямдахан” байгаа. Буряад тэмсэлшэд сэдьхэ­лэйнгээ оёорто “панмонго­лист” байгаашье гэе, теэд үнэн дээрээ Буряадайнгаа бэеэ даанги байдалай түлөө оролдосые гол хараа болгон, урдаа баряад ябаа. “Японой тагнуулшан” яагаашье һаа, байха аргань үгы һэн (энээн тухай Э-Д.Ринчиногой “Ве­ликие державы и независи­мость Монголии”, “Письмо Даши Сампилону” гэһэн хоёр ажал, Ц.Нацовай «Мон­голия и японский империа­лизм» гэһэн статья маанадта элишэлнэ).

100 жэлэй саана, бүхы дэлхэйн ажабайдалай хуби­лалтанууд соо, бүхы дэлхэйн түүхын шэнэ хуудаһануудай ирагдажа эхилхэ үеэр Буря­ад Республика тогтоогдоо һэн гэжэ онсо тэмдэглэхэ ёһотойбди. Энэ үйлэ хэрэг юрэл юумэнэй дүлэн соогу­ур буряадуудай өөһэдөөшье хүсэд ойлгоодүйдэ болошо- һон бэшэ! Буряадууд ерээдүйнгөө түлөө тэмсэжэ, улас­хоорондын удха шанартай агууехэ хэрэгые гүнзэгыгөөр ойлгоод ябаа гэжэ манай дэ­эрэ дурдаһан хубисхалша-тэмсэлшэ хүнүүдэй намтар­нууд тодоор аржылгана.

Буруунай бэлшээриһээ гараад...

Буряад арадайнгаа ерээдүй тухай бодомжолһон Доржи Банзаровай “Гэсэрэй” гу­шан гурбан баатарнуудые ХIХ зуун жэлэй Европын ху­бисхалнууд тээшэ абаашан хэлэһэниинь дээрэ гэнтэ һанагдаа бэлэй. Баһашье Бу­ряад Республикын тогтоһон ушар бүхы дэлхэй дээрэ бо­ложо байһан юумэнүүдтэй холбоотой гэжэ хэлсээ бэшэ һэн гүбди. Үнгэрһэн ХХ зуун жэл ганса Россиин ажабайда­лые хубилгаа бэшэ – бүгэдэ дэлхэйн нюур шарай ондоо болгожорхёо бшуу.

Энэ ехэ бүхэдэлхэйн хүдэлөөнһөө арадайнгаа түлөө тэмсэһэн хүнүүд гээгдэнгүй ябаа, теэд иимэ хурса бодолтойшуулай урда хэзээдэшье аюул тодхор ушардаг байгаа. Буря­ад хубисхалша-тэмсэлшэд арадайнгаа хүгжэлтые үргэнөөр ойлгожо, буруунай бэлшээриһээ гадуур бодо­то ажалаа ябуулха гэһэн зүб хараа бодолтой болоо һэн. Тиимэһээ Зүүн зүгэй араду­удай тэмсэлээр һонирхожо, тэдэнээр харилсаа холбоо­той байха ёһотойбди гэжэ досоогоо баталаа юм ааб даа.

Иимэ хараа бодолые хэд баримталһан бэ гэхэ­дэ, нэн түрүүн М.Амагаев Ц.Нацов хоёр. М.И.Амагаев Улаан профессурын дээдэ һургуули дүүргээд, 1932 ондо ЛИЖВЯ-гай (Ленин­градский институт живых восточных языков) дирек­торээр томилогдоо. Гүрэн түрын мүнөөнэй ажаябу­улгын кафедрын (кафедра текущей политики) удари­дагша һэн. ЛИЖВЯ түүхэ, хэлэ бэшэгэй эрдэм шудалха мэргэжэлтэдые, экономист­нуудые, гүрэн түрын асуу­далнуудаар, хэлэнүүдэй хо­орондын оршуулгануудаар зүбшэлэгшын үүргэ засагай газарнуудта даалсажа ябаха хүнүүдые бэлдэдэг байгаа. М.Амагаев Тувагай болон Хитадай коммунис намуудай харюусалгата ажалшадаар хэлсээ хэхээр хэдэн дахин тиишээ ошожо ерээ. “Мате­риалы по экономике МНР”, “Экономический очерк со­временной Тувы”, “Очерки революционного движения в Монголии» гэһэн томо ажалнуудые бүтээгээ.

Ц.А.Нацов Монголой болон Тувагай арадай сүлөөрэлгын тэмсэл, хубисхал­та намуудай болон залуушу­улай хүдэлөөн тухай 50-яад хүдэлмэринүүдые “Новый Восток”, “Коммунистический интернационал», «Хозяйство Монголии» болон бэшэшье сэтгүүлнүүдтэ толилуулһан юм. Эдэ ажалнуудай тон то­монуудынь “Тувинская На­родная Республика”, “Мон­голия и царская Россия» болоно. Ц.Нацов тэрэ үеын гурбан гүрэндэ ажаллаа. Коминтернын зүгһөө - Со­лонгосто, тэрэл шугамаараа Тува эльгээгдэжэ, засагай зүбшэлэгшөөр томилогдоо. Мүн Монголой засагай, на­май, залуушуулай нэгэдэлэй ажалшан байгаа.

Эдэ хоёр тэмсэлшэдэй жэ­шээ дээрэһээ хараад үзэхэдэ, буряад хубисхалай ажал ябуулагшад олонхи муу һанаатанда “хэмһээнь хэтэр­жэ байна” гэжэ ойлгогдоо.

Атаа мэеэн дундуур

М.И.Амагаевай Коминтернын һонирходог Зүүн зүгэй арадуудта эльгээг­дэхэ арадай сүлөөрэлгын тэмсэлшэдые бэлдэхэ дээдэ һургуулиин - ЛИЖВЯ-гай ударидагша болоод бай­хада, Ц.Нацов уласхоорон­дын коммунис хүдэлөөнэй нэгэ харюусалгата харгыда гараһан байна.

1927 ондо Коминтерн Ц.Нацовые Уласхоорондын Ленинэй дээдэ һургуули эльгээһэн юм. Энэ һургуули коммунис хүдэлөөнэй ажал ябуулагшадые бэлдэдэг һэн. Тус һургуулиин һүүлдэ Монголой Арадай Хубис­халта намай инструкторай (зүбшэлэгшэ бэшэ) харюу­салгата ажалда эльгээгдээ. 1932 оной хабар энэл дээдэ һургуулиингаа аспирантура­да һуража эхилээ. 1935 ондо аспирантураяа дүүргээд, эн­дээ доцентээр хүдэлжэ, үшөө кадрнуудые мэдэхэ таһагые ударидажа эхилбэ. Энэ ажалһаа гадуур Профинтерндэ нэгэ тушаалда томилогдоо. Иигэжэ коммунис намай – залуушуулайшье, профсою­зуудайшье - ажалые һайн мэ­дэхэ хүн болоод байгаа. 1936 ондо Тувагай Арадай Хубис­халта намай зүбшэлэгшөөр эльгээгдэбэ. Тува (мүнөө Тыва Республика) тиихэдэ Монгол мэтэ бэеэ дааһан гүрэн һэн бшуу. Нацов Түб Азиин хоёр гүрэндэ ком­мунис хүдэлөөниие хүтэл- бэрилэлсэжэ, дүршэл ехэ­тэй хубисхалшадай тоодо ороһон гээшэ. Эндэ Бол­гариин Г.Димитров, Фин­ляндиин Куусинен гэгшэ­дэй СССР-тэ ямар нэрэтэй, түрэтэй хожомоо ябаһаниие һаная; уласхоорондын үндэр хэмжээндэ Амагаев На­цов хоёр гарашана аа гү гэжэ «һанаата болоһон хара сэдьхэлтэйшүүл” ойлгосо­той.

Ц.Нацов тухай Тувада һайнаар дурдагдадагыень бидэ, Буряад Республикын 60 жэлдэ дашарамдуулагдаһан эрдэмэй болон соёлой тала­ар Сибириин республика­нуудаар олониитын холбоо барисаа баталһан экспеди­циин гэшүүд, Кызыл хотодо гүнзэгыгөөр мэдэрээ һэмди. Ц.Нацовай барюулһан Тува­гай арадуудай ордон гэжэ хоёр дабхар байшан респу­бликын музейн дэбисхэр дэ­эрэ гол һуури эзэлээд, ербы­жэ байгаа бэлэй.

Дүтын арадуудай дүхэриг

Буряад-Монголой ху­бисхалшад социал-демо­крат (саашадаа коммунис) үзэлдэ жэл ерэхэ бүри аб­тажал байгаа юм ааб даа. Теэд тэдэнэрэй иимэ за­маар ошоһониинь түрэл, дүтэ арадуудай анханай холбоонһоо (историко-куль­турные связи) ехэнхидээ дулдыдаһаниинь арсашагүй. Монгол угсаатанай холбоон ойлгосотой, тиихэдэ тува, буряад-монгол, монгол, ой­рад-монгол арадуудай дүтэ үзэл бодол баһал ойлгосо­той. Жэшээнь, тува зоной түүхэ энэниие гэршэлнэ: Монголой Республика Тува Республика хоёрой хилэ дээ­рэхи Тувагай баруун-урдахи райондо ябахадаа, Монголдо байна гүб, али Тувада байна гүб гэхээр ха юм. Баһал Бу­ряадай Ахада гү, али Тувагай Жойгондо байна гүб гэхээр лэ. Эртэ сагһаа эндэхи зон хо­орондоо ябалсажал, аралжаа наймаагаа, агнуурияа, арша­ангуудтаа амаралгаяа нэгэд­хэн, нүхэсэжэл байгаа гээшэ. Түнхэнэй национальна парк тогтоожо байхадаа, Тувагай Тоджиин парктай холбоо барисаатайгаар ажаллаха ёһотойбди гэжэ Москвада хэлэгшэ һэм.

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).

mus38.ucoz.ru сайтһаа гэрэл зураг абтаба