​Буряад уласай ​Захааминда Арьяа-Баала залархань

Арьяа-Баала бурханай айхаб­тар ехэ хүрэг бүтээгдэжэ, заха холын Захааминай хоймор­тохи суугаараа үндэр, домогоороо баян Санага нютагта заларха сагынь дүтэлжэ байна.

Ородой Холбоото Уласай Буддын шажантанай заншалта Сангхын тол­гойлогшо XXIV Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев энэ ехэ дэмбэрэлтэ үүсхэл гаргажа, Санагада бодхооё гэжэ айладаад, өөрөө мүнгэ алта һомолжо эхилһэн юм. Арьяа-Баала бурхан бүтээгдэжэ, юундэ аяар Санага нютаг­та заларха болоо юм гэбэл, түрүүшын Бандида Хамба лама Дамба-Даржаа За­яаев Санагые шэнжэжэ үзэхэдөө, энэ нютаг гээшэ одоо Саада газар - Диваа­жанай орон мүн байна гэжэ айладаhан юм. Энэнь ехэ зүйтэй: мүнөөшье Аха, Түнхэнэй зон хүнэй наһа барахада, Са­нагадаа хонидоо харюулхаяа ябаа гэжэ дэмы хэлэдэггүй.

Арьяа-Баала бодисадын хүрэг бүтээгдэжэ дүүрэхэнь үшөөл үды, гэ­бэшье эгээл шухала шатадаа хүрэбэ. Энэ ехэ бүтээл бүтээхэ эрхэ Дамба Аюшеев уг гарбалаараа Санагын, За­хаамин хотодо түрэhэн мэдээжэ уран зурааша, уран барималша Юрий Ён­донович Мандагановта даалгаhан юм. Тэрэ Буряад Уласай арадай уран зура­аша, Ородой Холбоото Уласай габьяата уран зурааша, Ородой Холбоото Ула­сай Уран зураашадай холбооной алтан медаляар шагнагдаhан.

Санагын дасанай хойто Генин-Чимбо уулын сээжэ энгэртэ тодхогдохо тон томо (41 метр үндэртэй, 30 метр үргэнтэй; зүүдхэл гоёолто­тоёо үшөөшье ехэ байха) бурханай хүрэг бүтээхэ хэ­рэг тон ехэ харюусалгатай, гаргаша ехэтэй гэжэ ойлго­сотой. Тиимэhээ энэ буян­та хэрэгые зүрхэндөө дүтэ абаhан Санага нютагайхид, бүхы захааминайхид Буря­ад оронойнгоо арад зоной туһаламжаар, Бандида Хам­ба ламын, аймагайнгаа за­саг дарга Сергей Гонжитовай дэмжэлгээр, Арадай Хура­лай һунгамал байһан Молон ламбагайн ударидалгаар арга шадалаараа хүдэлжэ, һуурииень бүтээгээ. Хадын ташаланда һуури татаха гээ­шэ бэлэн хэрэг бэшэ. Хабар­таа хада уулын саһан хайла­жа урдаха. Захаамин хангай хабарай эхинһээ, зундаа, на­марай үнгэртэр ехэ бороо­той байдаг гээшэ. Тиимэһээ һуурииень ехэл бүхэлхэ хэрэгтэй гэжэ ойлгосотой. Хэды гээшын шулуу шохой, цемент хэрэглэгдээб! Зоной хүсөөр бүтэһэниинь болоо гэжэл мүргэе.

Санага нютагай бүгэдэ зон энэ хэмжээ ябуул­гые үндэрөөр сэгнэжэ, үнэн сэдьхэлһээ дэмжэжэ байһанииень Санагын һургуулиин багшын ажалай ве­теран Зинаида Дамдиновна Бабуева-Мархаева иигэжэ элирхэйлнэ:

- Санагын үндэр наhатай төөбии таабайнар, нюта­гай зон айл аймагаараа, холын нютагуудта жарга­лаа олоhон наһатайшуул, хүдэлжэ байгаа хүбүүд ба­сагаднай - баран бултадаа Санага нютагтамнай, орой дээрэмнай айхабтар ехэ баяр баясхалан буухань гэжэ арга шадалаараа оролдо­но. Хүн түрэлтэнэй мүргэхэ, hүгэдэхэ, холо ойроhоо яла­ран толорхо Арьяа-Баала бурханай алтаар шарагдаһан бодо бэеынь бүтээлсэбэл, амидын жаргалай адиста хүртэхэбди, хойто наһанай убдиста харгы нээхэбди гэжэ булта ойлгоно.

Хальмаг арадшье хамтарна

Улаан-Үдэ хотын дэргэ­дэхи Доодо-Ивалга сомоной харьяата Нуур-Сэлеэн тос­хоной Даширабдан Батожа­байн гудамжаар 7-дохи гэрэй хажуудахи үргэн ехэ талмай­да бодо бэень бүтээгдэнэ. Зунай тэнгэй ааяма халу­ундашье, адхарһан аадар бороондошье һаатангүй, хэдэн урашуул ажалаа хэһэг хэһэгээрнь урагшань ябуул­на.

Өөрынгөө нюдөөр лэ харахадаа, ямар туйлай ехэ ажал хэгдэнэ гээшэб гэжэ шада-яда ойлгонош. Талаһаа харахада, хаана, юун бүтээгдэжэ байгаа юм гэжэ ойлгохын аргагүй. Элеэ шубуундал элидэг мүнөө сагай квадрокоптерор лэ дээрэһээнь, дүрбэн зүг, найман хизаарһаань буулгуулһанииел хаража, энэнь, тэрэнь юун болохо юм гэжэ халта ойлгохоор. Харин урашуул хаанань юу хэхэеэ Юрий Ёндоновичой хэб зурагуудаар ойлгоод лэ, жэншэдгүйгөөр ажалаа ябу­улна.

Мүнөө үбһэ, таряа тал­хаа хуряалга түлэг дун­даа ябажа байна ха юм даа. Тиимэһээ манай ошоходо, аха дүүнэрһээнь үүсэеэ бэл­дэдэг, хартаабха хапуустаяа асардаг зон нютаг нугану­удаараа ябашаһан байба. Үсөөхэншье һаа, хамсыгаа шамажа, хормойгоо шууһан хэды зон хүлһэ хатаама ха­луунда һахы-һалаг хүдэлжэ байба. Тэдэнэй үдын хоол бариха үедэнь нэгэ хэды үгэ андалдажа үрдибэбди.

Холын холоһоо гэхэһээ, нээрээл нарата Хальма­гай аха дүү арадай хүбүүд байшаба. Каспиин далайн уудамһаа, Эжэл мүрэнэй (Волго) эрьеһээ юугээ бэ­дэржэ ерэһэн хүбүүд бэ гэжэ һонирхобобди. Манай хүбүүд ута мүнгэ намнажа, холын хойто хүйтэн нютагууда­ар ажаллана ха юм. Эдэнэр баһа шадалаараа олзотой ябахаяа оролдоо бэзэ гэжэ һанахашье хүнүүд байгаа. Ха­рин мантай хөөрэлдэхэдөө, аятайханаар зорилгоёо ойл­гуулба. Адьяа ( санваарайнь нэрэ) өөрөө Будаадын гүн ухаанда һураһан, саадахи-наадахиие гүнзэгыгөөр ойл­гохо дээрэһээ бүхы дэлхэй­дэ мэдээжэ болохо нангин шүтөөниие бодхоолсожо, буян хэшэгтэ, үлзы хутагта хүртэхэб гэһэн үнэн һанаатай хүн гэжэ ойлгобобди.

Уран барималшан Вик­тор Петрович Баранов энэ ехэ буянта ажалда хубита­яа оруулхадаа, ашата багша Юрий Ёндоновичтой эб хам­та буян үйлэдөө һэмди гэжэ наһан соогоо һанажа, үри бэедээ дамжуулжа ябахаяа мэдүүлээ:

- Уран нарин ажалда дүршэлтэй болохо гээшэмнай юунһэйшье сэнтэй ха юм даа. Минии ууган хүбүүн Чечен­дэ алба хээд бусахадаа, халь­маг нүхэдөөрөө тоонтодонь айлшалжа ерэхэдээ, Түбэд, Монголһоо хойшо хизаар дай­дада эгээл ехэ томо Бурхан багшын хүрэг манай Элистэдэ юм гэжэ хөөрөө гээ һэн.

Нигүүлэсхы сэдьхэлэй уряагаар

Эдэ урашуулаар эб хам­та хүдэлжэ байһан манай мэдээжэ урлагша Татьяна Валерьевна Жигжитоватай хөөрэлдэхэдэмнай, олон үгэгүйгөөр ажалаа хэжэ байнабди - туһалагты гэжэ мэдүүлбэ. Тэрэньшье зүб, һонирхоһон зон олон, ха­рин туһалха гэхэдээ, саанаа бирагүйшэгүүд аад, юрэл һонирхогшод бүри олоо­роо ерэнэ! Тиигээд энэ ехэ ажалай заха үзүүрыньшье ойлгохогүй аад лэ, нэгэл асуудалтай - хэзээ бүтэхэ юм? Шэгшы хурганайнгаа үзүүршье хүдэлгөөгүй аад, иигэжэ асуухадань, ямаршье хүнэй уур хүдэлэнгүй яахаб гэжэ эндэ туһалжа байһан Ирина Васильевна Мархаева дэмжэнэ.

Арьяа-Баала бурхан бүтээхэ нангин хэрэгтэ мүнгэ алта суглуулжа байха «Нэгэ­дэл» гэжэ энэрхы сэдьхэлэй буян үйлэдэлгын жаса байгу­улагданхай. Жасын ажалые Сөөхэр-Боолдой угай Мэнгэ­тэн аймагай Солбон Будаев урагшатайгаар ударидана. Хүн зомнай бэеэ заhаад, сэдь­хэлээ сэбэрлээд, хамсыгаа шуун орожо, мүнгэ алтаар, эдеэ хоолооршье туhална. Зоной хүсые элсүүлхэ зорил­готойгоор Улаан-Үдэдэ, За­хаамин хотодо нигүүлэсхы туһаламжын марафонууд олон зоной хабаадалгатайгаар үнгэргэгдөө. Бүхы бүтээгдэhэн юумые, зоной туhаламжа, хандалга «Тоо­сооной данса» гэжэ алтаар барлагдаһан томо зузаан дэбтэртэ бэшэгдэн бүрид- хэгдэнэ.

- Түүхэтэ дэбтэртэ бэ­шэгдэжэ, энэшье, хойтын­шье түгэд hайхан жаргал эдлэхээ оролдогты. Һанаhан hанамжаяа, үреэлээ, шүлэгөө бэшэгты. Буряад-FM болон Буряадай радиодо хөөрэгты, сонинуудта бэшэгты. Шэнэ сагай сууряан соогуур, шэ­нээр алхамаа харуулагты, - гэжэ Зинаида Дамдинов­на уряална: - Зоной түлөө зобожо, бэеэ үгэжэ ябаhан эршэ ехэтэй, эрмэлзэхэ бэе­тэй, орьёл дабаха, оройдонь гараха заяа хубитай хүбүүд басагад олон боложо байна, - гэжэ хуушанай багша урма­тайгаар тэмдэглэнэ.

Заяа Хамбын шэнжэжэ үзөөд, Диваажанай орон гэжэ айладаhан Санага нютагай бултанаймнай этигэл най­далые харюулан, hайн хэрэг, hайхан заяа үйлэдэжэ байдаг бүхы Буддын шажантанай мүнхэрхэ орон гэжэ шэлэгдэ­эд байхада, баярлажа, бахар­хажа байhанаа мэдүүлнэбди.

Буряад Уласаймнай дэ­бисхэр дээрэ ажаhуудаг бү- хы арад зоной ашада бүтээг- дэжэ байhан бурханаа за­ларха газартань залаха ай­хабтар ехэ хүдэлмэриин гаргашануудта хандиблан орожо, хайра туhаяа үзүүлжэ, хойтын жаргалай буян үйлэдэхэ үшөө нэгэ арга бо­ломжо бии болобо гэжэ үнэн hанаагаараа сэдьхэжэ хабаа­далсаха бэзэт.

БАРИМТА

Арьяа-Баала (Авалокитешвара) – «Дэлхэйн зоболондо харадаг», мүн баhа Жанрайсиг (монголнууд иигэжэ шүтэдэг) – Буддын шажантанай шүтэдэг ха­маг Будданарай нигүүлэсхы сэдьхэлэй бурхан гээшэ. Энэ бурханиие ондо­огоор Түгшэн-Чэнбөө, Хоншом бодисада гэжэ нэрлэдэг. Энэ бодисада наhа бараhанайнгаа hүүлээр нирваан болоогүй, харин шэнэ түрэлдөө богдо болоод, хүнүүдэй юртэмсэдэ үлэжэ, нирваан тээшэ ошохо замдань туhалдаг. Арьяа-Баала бурханай зургаан үетэй (мааниин зургаан үзэг) “Ум маа нии бад мэ хум” тарни бүгэдэндэ зорюулагдаhан юм. Тиимэhээ энэ бодисада заримдаа Шадак­шари («Зургаан үеын Бурхан») гэжэ нэрэтэй. Үшөө Хитад, Жибэн (Наран Улас), Солонгос оронуудта олониитэдэ зорюулhан «Маха Каруна Тарни Судар» гээд байха. Энэ сударта 84 үетэй Агууехэ нигүүлэсхы сэдьхэлэй тарни байдаг.

Арьяа-Баала бурхан энэ тарниие Будда бодисаданарhаа уншажа абаhан гэдэг. Бодисада – Буддын шажанда арюун ябадалаараа алдаршаhан дээдэ түрэлтэн. Үндэр боди сэдьхэл олохын тулада галабай эрьехые анжарангүй, эхэ зургаан зүйл хамаг амитанай аша туhада оршолонто юртэмсэдэ эрьеэд лэ түрэжэ байдаг. Оршолонто юртэмсын хамаг амитанай түгэс Нирваанда хүрэхэдэнь лэ, Бурхан болохо тангаригтай. Тиихэдээ нигүүлэсхы сэдьхэлээр эхэ зургаан зүйл хамаг амитанда хандажа, хайрлажа, туhалжа ябахаб гэжэ тангариглаһан байна.

Сэнгэ РИНЧИНОВЭЙ гэрэл зураг