​​Монгол моридой түбэрөөн

Морин-эрдэниин ордон

Үнгэрһэн зун нүхэр хүбүүнтэеэ Монголой Ехэ Нааданда ошохоёо түсэблэһэн байгаад, тэрэмнай элдэб шалтагаар бэелээгүй. Халагламаар юумэн гэхэдэ, шэнэ абаргые түрүүлһэн ехэ һайхан наадан боложо үнгэрөө.

Нээлтын жагсаал

Бидэ буряадууд үсөөн тоотой ушарһаа өөрынгөө яһанай хүнүүдые бэдэрхэ ду­ратай ха юмбибди даа. Тии­гэжэ тэрэ хорхойемнай хүсэд хангажа, шэнэ абаргамнай нагасата талаараа буряад байшоо. Мүн тиихэдэ Дорнод аймагһаа уласай шэнэ харса­га солотон түрөө - Доржын Анар. Анарай ээлжээтэ со­лодо хүртэхэ тушаа апрель һарада Буряадта мэдээжэ Согзолдорж нашан уридша­лан найдажа байгаа агша һэн.

Харалгын талбай

Иимэ һайхан нааданһаа үлэһэн зон халаглаа гэхэ­дэ, халаглаад, шаналааш гэхэдэ, шаналаад байгдаа. Хилэгүй Интернет сүлжээн хүгжэһэнэйнь ашаар олон юумэн тэрэ дороо анхарагда­жа, балайш удаан гашуудал­да абтаагүйбди.

Үндэр гэрнүүдэй дундуур моринойнгоо шадал мэдүүлэн

Монгол моридой түбэрөөн

Адуун соёлоо анхарна

Удангүй тэрэл нүхэрэйм зууршалгаар Үбэр Мон­голдо үнгэрхэ эмниг мори эмээллэгшэдэй наада үзэхэ талаан буугаа. Юун наадан гээшэб гэжэ һонирхоһыемни иимэ ушартай байба. Хитад Уласнай Үбэр Монгол орон­доо хүлэг мориной һүлдэдэ зорюулһан “Хитадай мо­рин соёл ба бүхэдэлхэйн адуунай юртэмсэ” гэһэн сэдэбтэй ехэнүүд хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэжэ захалаа. Июнь һараһаа сен­тябрь хүрэтэр адуунай соёлдо зорюулһан хоёрду­гаар Бүхэдэлхэйн харалган болон анха түрүүшынхиеэ адуунай соёлой үзэсхэлэн дэлгэнэ. Гол үйлэнүүд Хүхэ-Хото ба Шэлын-Голдо үнгэрхөөр хараалагдаа.

Манай түлөөлэгшэд Батсүх хүтэлэгшэтэеэ

Эндэһээ гадуур үшөө хэдэн нютагуудаар адуун аяншалгада хабаатай хэмжээнүүд үргэн дэлисэтэйгэ­эр үнгэрнэ. Дүрбэн һара соо үргэлжэлхэ харалганда 56 хэмжээ ябуулга түсэблэгдэн үнгэржэ байна. Харалган бүхэдэлхэйн мориной соёл тушаа мэдээсэһэн дэлгэ­рэнгы зураглал боложо үгэхэһөө гадна, Хитад Улас дотор морин соёлой яажа хүгжэжэ байһые тобшолжо, хаа-хаанагүй ажаһуугаа ара­дуудаар соносхол тарааха гүнзэгы зорилготой.

Морид ба 35 дабхар байшангууд

Эртын нэгэ наһандаа нүүдэлшэн морито соёл­той тэмсэһэн хүршэнэрнай мүнөө оройлжо, энэ илалтаараа бахархан, морин эрдэни­ие хүгжэлтын дээдэ шатада гаргажа байна.

Хазаар мориндо хам һуугшад

Харалганай үеэр 32 ян­зын моридой урилдаанууд Хүхэ-Хото ба Шэлын-Голдо, мүн үшөө 11 ондоо хото­нуудай хабаадалгатайгаар тэдэнэй дэбисхэр дээгүүр үнгэржэ байна. Тэдэ оло­ной тоодо монгол үүлтэрэй адуунай урилдаан ба мон­гол дүримөөр утада урилда­ан, эмниг моридые уналга ба үшөөшье ондоо янзын тэмсээнүүд, һорилгонууд боложо байна. Эндэ үүлтэртэ ба холимог шуһатай олон янзын хүлэгүүд оролсоно.

Ипподромой гоё моринтой

Морин-эрдэниин ордон

Буряадые түлөөлжэ, Хо­риин Баян-Голой мэдээжэ адуу һоригшо Виктор Жиг­житов, Хэжэнгын Үлзытын Мэргэн Балданов, Ивалгын Хурамша һууринһаа гарбал­тай Гомбо Бадмаев, Бимба Бальжиев гэжэ хүбүүд Үбэр Монгол зорёо. Бусад бэрхэ һоригшод, адуушад хэниинь зунайнгаа ажалда һаатаа, хэниинь гадаада гараха паспортгүй байгаа, мүн он­доошье шалтагаар аянда гараха азагүйдөө. Тус хэмжэ­эндэ маниие үбэр монголшу­удай талаһаа барга-монгол яһанай Батсүх, Синцзяниин монгол Хүхэ Луу гэжэ хүбүүд аятайханаар дахуулжа гараа.

Буряадай түлөөлэгшэд

Хүхэ-Хотын тэг дунда гу­шан табан дабхар шулуун гэрнүүдээр хүбөөлөөтэй мо­рин эрдэниин Ордон-иппо­дром байна. Тэрээн шадар томонууд ашаанай маши­нанууд сугларанхай, Үбэр Монголой уужам талаар зоргоороо бэлшэжэ ябаһан эмниг моридые буулгана. Зариманиинь аяар 600-700 модоной зайһаа хүрэжэ ерэ­нэ, замдаа эдихэ сомоотой хагдарһан үбһэн тэжээлтэй. Нариихан түмэр соргонуу­даар дархалһан ябаган хаал­танууд руу туулгажа оронод. Һүнинь ялагар шагаабари­нуудтай үндэр шулуун бай­шангуудые гайханхай, һүр даруулһан янзатай морин һүрэгүүд мануулжа хононо. Илангаяа ипподромдо ами­даржа байгаа ялагар-толо­гор моридой хажууда үргэн талаар зоргоороо һалхинтай урилдажа ябаһанаа туул­гажа асаруулһан набтар, үрзэгэрхэнүүдшье һаа, 800 жэлэй саана Дундадын далай хүрэтэр хатарһан моридые харахада, һүрөөтэйшье, хай­ратайшье.

Синьцзяниин уйгар

Хүндэмүүшэ һайхан Хүхэ-Хото

Һүүлэй жэлнүүдтэ бүхы дэлхэйгээр аяншалдаг нютагаархидһаа болон ниитэ сүлжээнүүдэй ашаар Хүхэ-Хотын ба Үбэр Монголой үзэсхэлэнгүүдтэй яһала та­нил бологдоо гээшэ. Гурбан сая ажаһуугшадтай хото до­тор нэгэшье авто-унаагай түгжэрэл ба хүн зоной исал­жа байхые обёороогүйдөө, ехэ гайхагдаа. Ямар мэргэн, шадамараар тааруулжа зохё­огдонхой хотын гудамжану­уд, харгынууд ба хүүргэнүүд гээшэб? Хэдэн янзын уужам һалаатай автомашинын за­мууд дээрэ дээрэһээ, нэгэ­ниинь нэгэндээ огтошье һаадгүйгөөр найруулаг­данхай. Урданай шэнжэтэй түүхэтэ гэр ба бүтээлнүүд шэнын маягай шэл ба шулу­угаар шудхагданхай, тэнгэри тулама байшангууд аятайха­наар хүршэлжэ һууна. Иимэ хүгжэнги хотын түбэй тэгэн­дэ арбаад гектар шахуу газа­рай зайда морин-эрдэниин юртэмсэ оршоно.

Адуунда мээхэй хүүхэн

Хэмнай шадамар бэ?

Түрүүшын үдэрэй орол­то хуралдаанай дүнгүүдээр үбэр ба халха монголшууд, Синцзяниин уйгарнууд ба манай буряадууд гээд хабаяа туршаха һанаатай эндэ суглараа. Дээрэ дурсагдаһан олон тоото мори һорихо мэргэжэлнүүдэй эхинэй эхин болохо эмниг номгоруулха бэлэн бэшэ дүй дүршэлөө туршалсаа. Дүн хамта 26 бүлгэм эндэ ороо.

Харалганда хабаадагшад

Хараха янзада талын һалхинда һааритаһан хасар­тай, хурса харасатай, дошхон эмнигүүдые номгоруулха шадалтай хүдэр адхасатай эрэшүүл суглараад байгаа. Түрүүшын үдэр дүримүүдтэй танилсаһанай һүүлдэ үглөөдэрэй харалганда орохо моридоо бэлдэжэ орообди. Нэн түрүүн арбаад хашаа дотор хаалтатай эмнигүүд сооһоо хоёр-хоёр хүлэгэй хүзүүндэ хадагуудые уялган болоо, тэдэниие намнахадаа унаха моридой хубаари хэгдээ. Адуушадай моринтоёо носолдожо байха һамбаанда зэргэлээд байһан гол тайзан дээрэ ба харагшадай анхар­ха һууринууд тушаа горитой ажал ябана. Мантан томо экран болон бусад оньһото түхеэрэлгэнүүд шадамараар найруулагдана. Ехэхэн һайндэр болохоёо байһанай тэм­дэг эли үзэгдэнэ. Журам гээ­шэ Хитадта амидардаг зоной шуһан соонь гэжэ мэдэрэг­дэнэ. Үглөөдэрынь гараг нэ­гэншье һаань, үглөөнэй 10 сагта дүүрэн харагшад сугла­ранхай, харин үдын 13 сагта юумэн хуу дүүрэнхэй - хон-жэн. Зон таранхай, оньһото хэрэгсэлнүүд абяа аниргүй ажалшадаар задалагдажа байна.

Асфальтын дуран

Гол тэмсээн, бидэнэй тааһаар, үбэр ба халха мон­голшуудай дунда үнгэрөө. Манай эндэ хазаар морин дээрэһээ эмнигые ургалхань үсөө дайралдадаг болоһон дээрэһээ зэргэ тэмсэлдэхэм­най хэсүүшэг байшоо. Яруу- нын Үльдэргэдэ үнгэрдэг болоһон Мянган мориной баяр тус хэмжээндэ удхаа­раа дүтэшэг байна гэжэ ада­глаабди. Ябан-ошон, Буряад Уласаймнай ипподромшье һэргэхэ байха гэжэ найдагда­на.

Бэеэ зэһэнэ

Харагшад

Урга – эрхим эрын шэмэг

Жэлэй дүрбэн сагай һалхи шуурганһаа ёһоор халхаб­ша-дэгэлээ хэдэрһэн, эмээл дээрээ няалдаһан янзатай батаар һуунхай, ута ургаяа адхаад соёргожо ябаа мори­шодые харахада урматай. Зэрлиг байгаали номгору­улдаг урга хэдышье хүлэгэй юртэмсэдэ харша зэмсэг­шье һаань, аргагүй хэрэг­тэйень, туһатайень хэншье арсахагүйл даа. Ургынгаа нугархайе бөөмэйлжэ, мо­ришод тоһо үнжэгэ түрхижэ, һүүдэрлиг газар хадагалдаг заншалтай байна. Замдаа Манжуур дээрэ буряад хо­олой газарта ороходомнай, ажалшан эхэнэрынь багадаа ургаараа хурьгадаа, эшэгэ­дээ намнадаг байгаабди гэжэ хөөрэнэ. Теэд гайхалтай юу­мэниинь - энэ ехэ харалганда Шэнэхээн нютагай адуушад­най юундэб даа оролсоогүй. Хабар Үльдэргэдэ адуунда дуратай олониие бэлиг ша­дабаряараа гайхуулаа бэлэй.

Ургашан

Адуушадай орёо асуудалнууд

Буряад орон соогоо мо­ришод хуби хубяараа, үмсэ үмсөөрөө хүгжэнэ гэжэ ма­найхин шанална. Хамтаруулан дахуулха хүсэн хомор болоод байна. Нэгэн гээ һаа, Монгол руугаа һүгэдэһөөр, үгы гэбэл, гадаада соёлдо дохиһоор. Асатаһан энэ за­май тэгэндэ Буряадай жэн­хэни байдал алдагдаха туйл­даа хүрэнэ. Урданай юумэн ула болоо гээд ябаһаар, олон юумэн гээгдэхэнь. Һүүлэй жэлнүүдтэ заал һаа, буря­ад үүлтэрэй мори үдхэе гэжэ уряалһаар, заншалта болошоһон хамаг морин үүлтэрээ алдажа болохоёо байнагүй гүбди? Хамаг юумэеэ тэгшээр абаад яба­ха мүр бэдэрхэ шухала гэжэ хүгшэн залуугүй адуушад­най һанаата болоно.

Тус аяншалгынгаа дүнгөөр Буряадаа түлөөлжэ ябаа бүлэг адуушад сен­тябриин 21-дэ Хэжэнгын дасанда Джарун Хашорай субаргын 100 жэлэй ойн баярта зорюулһан нааданда монгол моришодые урижа, Хүхэ-Хотодо үнгэрһэн эмниг номгоруулгын зарим тэды хубинуудые харуулаад үзэхэ түсэбтэйгөө мэдүүлээ.

Авторай гэрэл зурагууд болон видеобуулгабари

Улаан-Үдэ-Манжуур-Хүхэ-Хото-Улаан-Үдэ