Намжил Мардваев
Орооһо таряа хуряалгын хаһа ойртожо байна. Энэ ушараар Россельхоз-түбэй Буряад Уластахи таһагай хүтэлбэрилэгшэ Намжил Мардваевтай уулзажа, хөөрэлдөө хэбэбди. Манай газар дээрэ ямар үрэһэ тарибал, үлүү ашагтайб, һүүлэй үедэ ямар шэнэ үрэһэ, хүрэнгэ гаргагдааб гэхэһээ эхилээд, үшөөшье ондоо асуудалнуудые Намжил Бадмаевичта табижа, харюусахыень гуйбабди.
- Манай Буряадай эрдэмтэдэй гаргаһан таряанай үрэһэн мүнөө сагта хэр хэрэглэгдэдэг гээшэб?
- Буряад Уласай хүдөө ажахы хоёр ехэ омогорхомоор туйлалтатай байгаа. Нэгэдэхинь – Буряадай үрэжүүлгын һургуули. Эндэ гаргагдаһан үрэһэн тон һайн шанартай ушарһаа холо ойгуур һайшаагданхай, мэдээжэ болонхой. Хоёрдохинь гэхэдэ, Борьёогой совхоз. Бүхы гүрэн дотор хүдөөгэй ажахынууд сооһоо гансал Зэдэ аймагай энэ совхоз гүрэнэй гол шан болохо Ленинэй орденоор шагнагдаһан түүхэтэй. Манай эндэ дэлхэй дүүрэн мэдээжэ бооһон селекционернүүд ажаллаа. Кирилл Крамм, Анна Дубровская, Галина Денисенко, Федосия Дудникова, Галина Парфёнова, Лариса Тополева гээд нэрэ түрэтэй эрдэмтэд тус тустаа таряанай шэнэ сортнуудые байгуулһан юм. Нэгэтэ Омск хотодо Ородой Холбоото Уласай ехэ хуралдаанда академик Зыков: “Манай Омск можын урда талын таряалангуудта Буряадай “Сэлэнгэ” гэһэн үрэһэнһөө һайн юумэн үгы”, - гэжэ тэмдэглээ һэн. Манай эндэ байгуулагдаһан “Буряадай 34”, “Буряадай 79” гэһэн сортнууд дээрэһээ “Сэлэнгэ” гэһэн шэнэ үрэһэ байгуулһан юм. Энэ яровой шэниисэ Омскһоо Амар хүрэтэр таригдажа, ехэ һайн ургаса үгэдэг гээшэ. Мүнөөшье манай уласай таряалангуудай ехэнхи хубидань таригдана, Эрхүүдэ, мүн Монгол орондо баһал ехээр хэрэглэгдэдэг. “Буряадай 79” гэжэ сорт Анна Дубровская байгуулһан. Мүнөө дээрээ энэ орооһон эгээл дээдэ шатын гэжэ тоологдоод, хилээмэнэй элдэб зүйлнүүдтэ хэрэглэгдэдэг юм. Тиигэжэ Буряадай селекционно албан өөрын түүхэтэй, заншалнуудтай бшуу.
- Та Тарбагатай аймагаар ажалай хэрэгээр ябаһанай удаа Фейсбук соо энэ аймагта эгээл һайн ургаса абтаха гэжэ багсаамжалаа бэлэйт. Энээн тухай тобшохоноор хөөрэжэ үгыт.
- Һүүлэй үедэ Тарбагатай аймаг хүдөө ажахын талаар ехэ амжалта туйлажа байна. Һайн ургаса хуряажа, мүн хүдөө ажахын бусадшье шэглэлээр улас дотороо түрүүлхэ гэжэ зүрхэтэйгөөр багсаамжалнаб. “Хүйтэн” гэһэн ажахы, “Куналей Агро”, КФХ “Максимов” болон бусад багашагшье ажахынууд һайнаар ажалаа ябуулжа, үйлэдбэриин дүн өөдэнь болгожол байна. Жэшээнь, «Куналей Агро» ажахы (хүтэлбэрилэгшэнь – Сергей Заиграев) 3 мянгаад гектар таринхай. Таряаланайнгаа талмайгаар “Искра” ажахын һүүлээр 2-дохи һуури эзэлнэ. Харин хуряагдаһан ургасаараа дээшэшье байжа магад. Гэбэшье, иимэ багсаамжалга зүрхэлжэ хэлэхэдээ, байдалыень харанаб. Эндэ шадалтай ажалшад байна, техникэшье, арга боломжошье бии. Мүн сентябрь һарын сагай уларил һайн байхаар хараалагдана. “Хүйтэн” ажахы (хүтэлбэрилэгшэнь - Григорий Мясников) орооһо багашагаар таряашье һаа, нарин тэжээл ехээр бэлдэнхэй.
- Өөрынгөө хуудаһанда та түрүүн Монгол орондо, һүүлдэнь манай эндэ ургажа байһан Суданай ногооной гэрэл зураг табиһан байгаат. Манай эндэ Монголһоо дутуугүй үндэрөөр ургаа гэжэ тэмдэглээ һэнта. Энэтнай ямар ногоон гээшэб?
- Суданай ногооной үрэһэ би Татарстанһаа асараад, манай эндэ нэбтэрүүлээб. Тэрэнииемнай Монголдо тарижа, туршалгануудые хэхэдэнь, манай эндэхиһээ һайнаар ургажа байгаа. Һүүлдэнь манай эндэ зорюута ошоод харахадамни, Монголһоо дутуугүй аяар 2 метр 75 сантиметр үндэр болошоод байхадань, одоо баясааб. Монголой томо ажахын хүтэлбэрилэгшэ: “Шинии суданай ногооной һайгаар тэжээлээр дуталдахаяа болинхойбди”, - гэжэ мэдүүлээ. Энэ ногоо ургуулдаг эгээл хойто газар бидэ болонобди. Дулаан орондо байгуулагдаһаншье һаа, манай эндэхи уларилда таарама болгожо үрэжүүлһэнэй удаа, мүнөө сагта эгээл ган гасуурта хохидохогүй ургамал болоод байна. Жэшээнь, “Хүйтэн” ажахыда мүнөө жэл һолоомоёо хуряажа, тэжээл хэхэгүй, гансал малай дэбдихэр болохыень суглуулаад, бэшыень унагаажа бутаргаад, таряалан дээрээ үтэгжүүлгэ болгохо. Суданай ногоон ехэ һайнаар ургажа, малай тэжээлээр дутахагүй болоно. Зунай хаһада энэ ногоо хоёр дахин сабшажа абаха аргатай. Гэбэшье, энэ ажахыда нэгэ удаа хуряагшань хүрэхэ, дахин ургажа эхилһэн таряалан дээрээ намартаа малаа табиха түсэбтэй.
Суданай ногоон - үлтэй тэжээл
- Намжил Бадмаевич, үшөө нэгэ хуудаһандаа тритикале гэжэ таряа магтажа бэшэһэн байгаат. Энээн тухай баһал хөөрэжэ үгыт даа. Юун гээшэб?
- Тритикале гээшэ минии эрхилһэн эрдэмэй ажал бэшэ. Энэтнай манай эрдэмтэн Алексей Мунсуловай наһанайнь хэрэг гээшэ. Ага тойрогто агрономоор хүдэлжэ байхадаа, 10 гаран жэлэй туршада энэ таряа байгуулха талаар эрдэм шэнжэлэлгын ехэхэн ажал ябуулаа. Манай түбтэ ажаллахадаа, энэл хэрэгээ үргэлжэлүүлээ. Баһал “Хүйтэн” ажахын дэбисхэр дээрэ шэнжэлэн туршалга хээ. Теэд энэ нүхэрнай гэнтын аюулһаа наһа бараа. Тиигэжэ хамтаараа зүбшэжэ, Алексей Борисовичай ажал үргэлжэлүүлхэ гэжэ шиидээбди. Мүнөө Бэшүүр, Тарбагатай, Ярууна, Ивалга аймагуудаар таридаг болонхой. Ехэ ган гасуурай үедэ аяар 2 һара нэгэшье хура бороо ороогүй бэлэй. Тиихэдэнь энэ тритикале таряан хосороошьегүй, һайн ургаса үгэһэн байна. Шэниисэ ба хара таряан хоёрые ниилүүлжэ байгуулагдаһан сорт гээшэ. Энэ орооһонһоо сагаан, хара талханай хоорондохинь гараха. Тритикале талхаар хилээмэ барихада, бэедэ тон туһатай болоно. Мүн малай тэжээлдэшье хэрэглэгдэнэ. Мүнөө сагта хүн зон энхэ элүүр, бэедэ хорогүй эдеэ эдидэг болоһон сагта энэл таряан туһатай байха ха юм. Шэниисын һайнаар ургадаг газарнуудта иимэ орооһо тарихагүй ха юм даа. Харин бидэ шэниисэ ургуулха талаар Алтай хизаартай зүрилдэхэ аргагүйбди. Манай Мухар-Шэбэр, Бэшүүр, Тарбагатай аймагуудаар чернозём газартай бшуу. Тэндэл шэниисэ ургаха, харин хуурай газарнуудта тритикале ургуулбал, тон һайн.
Манай эндэл таарама тритикале орооһон
- Һайнта даа, Намжил Бадмаевич!