Августын 23-24-эй үдэрнүүдтэ Үбэр Монгол орондо морин хуурай ехэ наадан боложо үнгэрбэ. Тэндэ Буряад Уласаа түлөөлэн оролсоһон хүгжэмшэн, П.Чайковскиин нэрэмжэтэ Уралигай колледжын багша Эрдэм Биликтоевич Дымбрыловтэй уулзажа, хэдэн асуудал табибабди.
- Хаа-хаанаһаа сугларһан морин хууршад тус нааданда хабаадалсааб?
- Гол түлэб Үбэр Монголой аймаг, хотонуудай түлөөлэгшэд байгаа. Тэдээнһээ гадна Монгол Уласһаа “Арга билэг” хамталиг, Туваһаа, Буряадһаа нэгэ- нэгэ хүн хабаадаабди.
- Монголой, Үбэр Монголой морин хууршад манайхинда хүсэгдэхөөр бэшэ юм аабза.
- Хүгжэмдэхэ шадабариингаа талаар Буряадаймнай мэргэжэлтэ морин хууршад тэдээнһээ доро бэшэ гэжэ тэмдэглэхэ байнаб. Зүгөөр үсөөн лэ юм аабзабди. Жэшээлхэдэ, тус ехэ нааданай гала- тоглолто дээрэ Үбэр Монголой Уралигай ехэ һургуулиин багшанар ба оюутад - аяар 60 морин хууршад гаража наадаа.
- Манай эндэ арбаад морин хууршадые суглуулхаар байха бэзэ?
- Мэргэжэлтэ хүгжэмшэд гэжэ арбаад хүн байха. Зүгөөр һүүлэй үедэ морин хуур дээрэ наадажа һураха дуратай үхибүүд яһала олон болонхой. Хүүгэдэй уралигай һургуули бүхэндэ морин хуурай анги байгуулагданхай. Гадна “Хуурчийнхан” гэжэ үмсын һургуули бии (багшанарынь – Тумэн Цыбжитов, Мүнхэ-Болор). Чайковскиин нэрэмжэтэ Уралигай колледждо хоёр багшанар хүдэлнэбди. Намда гурбан оюутан һурана, Зандан Шойдоковто – дүрбэн хүн. Эдэ бүгэдөөр тобшолходо, манай Буряадта морин хуур яһала дэлгэржэ байна. Жэшээлхэдэ, минии оюутан байха үедэ морин хуурай ангида намһаа бэшэ хүн һурадаггүй һэн.
- Үбэр Монголдо морин хууршадые бэлдэдэг һургуулинууд бии юм ааб даа.
- Үбэр Монголой алдарта морин хууршан Чи. Булаг гэжэ хүн өөрынгөө нэрэмжэтэ һургуули нээнхэй. Тэрэ Монгол Уласай түрүүшын мэргэжэлтэ морин хууршан Жамьян багшада һуража гараад, нютагаа бусажа, ехэ һургуулида заажа эхилээд лэ, олон-олон шабинарые хүмүүжүүлһэн. Энэл хүнһөө Үбэр Монголой мэргэжэлтэ морин хууршадай түүхэ эхилһэн гэжэ хэлэхэдэ болохо. Мүнөө өөрөө хабаадалсаа.
- Чи.Булаг багшатай харилсаа гүт?
- Буряад Уласһаа түлөө- лэгшэ ерээ гэжэ дуулаад, ехэ баяртай байгаа, һайхан үгэнүүдые хэлэжэ, намайе урмашуулаа. Юрэнхыдөө, үбэр монголшууд морин хуур Буряадта хэр дэлгэржэ байнаб гэжэ һонирхоно. “Одон” телевидениин сурбалжалагшад намһаа интервью абахадаа, морин хуурай шуулган бии гү, энэ зэмсэгтэ зорюулжа, хүгжэм зохёогдоно гү гэхэ мэтын асуудалнуудые табина.
- Теэд юун гэжэ харюусаабта?
- Шуулган байгуулха хүсэл биил даа. Адагынь 12 морин хууршаниие суглуулха хэрэгтэй. Теэд энээниие бэелүүлхэ гэхэдэ, үнөөхил мүнгэнэй асуудал гарана. Зохёолнууд гэхэдэ, Пурбо Дамиранов, Лудуб Очиров, Лариса Санжиева гэгшэд бэшэнэ, тиигээшье һаань, үсөөн.
- Үбэр Монгол ошоходоо, ямар зохёол наадаабта?
- Буряад Улас түлөөлжэ байгаа хадаа гээд, үндэһэн буряад хүгжэмэй зэмсэг – сууха хуураа танилсуулха гэжэ шиидээ һэм. Гадна Баруун Монголой арһан шарайтай хуураар наадааб. “Эреэн алаг булжамуур” гэжэ буряад арадай дуу, “Буряад таталга” гэжэ өөрынгөө найруулһан хүгжэм, мүн Саяан уулын магтаал гүйсэдхөөб.
- Сууха хуур гэжэ бусад монголшуудта байдаггүй бэзэ?
- Үгы, гансал буряадууд тэрээгээр наададаг байһан. Тиимэһээ зон аргагүй ехээр һонирхоно. Ганса хүбшэргэйтэй зэмсэг ха юм.
- Ганса хүбшэргэйтэй гэхэдээ, абяа гаргаха арга боломжонь баһал хизаартай болоно гү?
- Диапазониинь тиимэ үргэн бэшэ, тиимэһээ гол түлэб арадай дуунуудые наадахадал таарамжатай. Гэбэшье һайхан абяатай. Сууха хуураа – жэнхэни буряад зэмсэгээ – орхижорхингүй, һэргээжэ, дэлгэрүүлжэ байха хэрэгтэй.
- Морин хуурай наадан гэжэ хэр үргэн дэлисэтэй арга хэмжээн гээшэб? Хэды хүн хабаадааб?
- Хүгжэмшэдһөө гадна, уралиг шэнжэлэгшэд, ехэ һургуулиин багшанар, юрэ һонирхогшодшье олоороо хабаадалсаа. Юуб гэхэдэ, эрдэмэй хуралдаан, дүхэриг шэрээ эмхидхэгдээ ха юм. Морин хуураа саашань яажа дэлгэрүүлхэб гэхэһээ эхилээд, оюутадые һургаха онол арганууд, хүгжэмэй зохёолнууд болон бусад шухала асуудалнууд зүбшэн хэлсэгдээ. Минии бодолоор, иимэ арга хэмжээнүүд тон хэрэгтэй. Гадна үбэр монголшууд аргагүй хананхатайгаар, харюусалгатайгаар эмхидхэлэй ажал ябуулна гэжэ ажаглааб. Манай эндэ иимэ наада үнгэргөө һаа, һайн байгаа гэжэ бодогдоно.
- “Хуурайм наадан” гэжэ арга хэмжээн болодог ха юм.
- Болодог лэ даа. Теэд ганса морин хууршад хабаададаггүй, лимбэ, суур гэхэ мэтын олон ондоо зэмсэгээр наададаг хүгжэмшэд оролсодог. Харин имагтал хууршадта зорюулагдаһан ехэ наада уласхоорондыншье хэмжээндэ эмхидхэхэ байгаа гэжэ һанахаар.
- Зүб лэ даа. Тантай хөөрэлдөөд, тон ехээр баясажа байгдана. Буряадаймнай морин хууршад Монголой, Үбэр Монголой хүгжэмшэдһөө мэргэжэл шадабаряараа дутуугүй, уран сэдьхэмжыншье (импровизациин) талаар хойно үлөөгүй гэжэ хэлэхэдэтнай урмашааб.
- 1990-ээд онуудта Чайковскиин нэрэмжэтэ Хүгжэмэй училищи Монголһоо Баасан- хүү багшые залажа, морин хууршадые бэлдэжэ эхилээ һэн. Светлана Гомбоева (минии багша), Лариса Шаралдаева, Туяна Жагбаева, Дмитрий Аюров гэгшэд тиихэдэ һуража дүүргээд, дээдэ гарай хүгжэмшэд болохоһоо гадна, өөһэдөө багшалжа, олон шабинарые гаргажа байһанайнь ашаар манай Буряадта морин хуур яһала дэлгэрээ бшуу.
- Манай асуудалнуудта харюусажа, һанамжа бодолоороо хубаалдаһандатнай баяр хүргөөд, морин хуурай гайхамшаг абяан орон дэлхэйемнай сууряатуулан, сэдьхэлыемнай сэбэрлэн арюудхажа байг лэ гэжэ хүсэнэб.
- Болтогой!