​​Түмэр хүлэгөө хонин һүрэгөөр андалдаад...

Даб дээрээ Буряад орондо эгээл ехээр айраг үйлэдбэрилдэг Зоригто Цырендондопов үшөө ба­рилдаашан ябаха үедөө мүнөөнэйнгөө бата бай­далай һуури табиһан юм. Ээлжээтэ мүрысөөндэ шүүһэн машинаяа 100 толгой түлгөөр андалдажархихадань, олон зон гайхаһан, зариман бүри хара бууһаншье байха. Улаан-Үдэдэ гоё квартирада түбхинөөд, хүнгэн байхаяа бодохогүй, юунэйнь хонид гээшэб? Теэд хүдөөдэ үндыһэн хүдэр хүбүүндэ тоонтоһоонь үлүү һайхан газар олдоогүй, нютагайнь татасашье шанга байшоо.

Тэрэ гэһээр арба гаран жэл үнгэршэбэ. Мүнөө Зо­ригто наһанайнгаа нүхэр Эржэнатэеэ Сэлэнгэ айма­гай Зургаан Дэбэ һууринда ехэхэн ажахы байгууланхай. 800-гаад хонин, 15 үхэр, 141 адуун (тэрэ тоодо 50 һаамхай гүүн, 10 гүйгөөшэ морин), айраг үйлэдбэрилдэг цех, мүн 40-өөд гектар газар­тай. Ажалша бүхэриг айлай­хи 2016 ондо уласай Хүдөө ажахын яаманай “Гэр бүлын һү һаалиин фермэ” гэһэн шэглэлээр 6 сая түхэригэй грант шүүжэ, дээрэһээнь хубиингаа 4 сая нэмээд, ай­раг үйлэдбэрилгэдэ хэрэг­тэй хамаг түхеэрэлгэнүүдые абажа тодхоо, барилга хээ һэн. 2017 ондо нээлгын баяр ёһололдонь Буряадай Тол­гойлогшо Алексей Цыденов хабаадалсаа. Зургаан Дэбэ нютагта “Цэгээ зугаа” гэжэ айрагай ехэ һайндэр эмхид­хэгдээ бэлэй. Тиин Цырен­дондоповтоной адуунай фермэ-айраг үйлэдбэрилгын ажахы гурбадахи жэлээ ураг­шатай хүдэлжэ байна.

Мүнөө эндэ үдэр бүхэндэ дунда зэргээр 50-60 литр һүн һаагдажа, хүнэй бэедэ туһатай, шэмэтэйшье айраг бүригдэнэ. Хүрэнгэнь Тве­риин можоһоо асарагдадаг, зүгөөр саашадаа өөһэдөө хэжэ һураха түсэбтэй. Ай­рагаа Улаан-Үдын “Эко-лав­ка”, “Долина”, “Родной” гэжэ дэлгүүрнүүдтэ, мүн Дээдэ Онгостойн дасанда найма­ада табидаг. Үйлэдбэринь ябан-ошон үргэдхэгдэжэ, ехэ дэлгүүрнүүдтэ элбэг болохо бэзэ: жэлһээ жэлдэ һаамхай гүүдэйнь тоо толгой оло­шорно, хүн зон мартагдаһан шахуу энэ унданай туһатайе ойлгожо эхилэнхэй. Иланга­яа туберкулёз үбшэндэ ехэ ашаг үрэтэй хадань түрэлхид үхибүүдээ аргалуулха­яа хандадаг. Энэ шэглэлээ хүгжөөгөө һаа, Цырендон- доповтон ядахагүй. Гадна энэ жэлһээ тэдэ хүдөө аян­шалгын шэглэлээр ажал ябуулжа захалаа. Барилга эрхилжэ, ерэхэ жэлдэ аян­шалагшадые байрлуулха гэрнүүдтэй, ёһотой буря­ад эдеэн табагаар хүндэлхэ байшантай болохоор шар­майна. Гэбэшье, хүдөө аян­шалгын зүргэ мүнөөнһөө нээгдэнхэй: буусыень холо ойрын аяншад хаа-яахан шудараад гарадаг, һаядаа бүри Японһоо айлшад буужа магадгүй.

Һүүлэй үедэ хүгжэнги хари гүрэнүүдэй ажаһуугшад, мүн манайшье гүрэнэй ехэ хотонуудай гоё байдал­тай баян тарган зон хүдөөгэй юрын ажаһуудалаар, үндэһэн соёлоор, арадай ёһо зан­шалаар һонирходог болон­хой гэжэ мэдэнэбди. Кнопкол дараад, оньһон түхеэрэлгын туһаар юумэеэ хэжэ һурашаһан гү, али нохой ми­исгэй хоёрһоо бэшэ амиды амита нюдэ амандаа хаража үзөөгүй улад тала дайдаар нюсэгэн хүлөөрөө алхалха, хүдөөгэй агаараар амилха, үнеэ һааха, мори унахадаа, үхибүүнһээ өөрэгүйгөөр ба­ярладаг. Засаг баригшадшье бурхан бэшэ, хүн гээшэб гэжэ өөртөө һануулхаяа зорюу­та хүдөө зоридог гэлсэгшэ. Энээниие хараадаа абабал, Зоригто Эржэна хоёр тон зүб шиидхэбэри абаа.

2020 ондо Зургаан Дэбэ аяншалагшад адуунай фер­мын ажалтай танилсахаһаа гадна гүү һаажа туршаха, эм­ниг мори һургахые, гүйгөөшэ моридой урилдахые хара­ха, буряад арадай заншалта эдеэ, тэрэ тоодо хоморой болоһон хорхог амталха, айрагаар элүүржүүлэгдэхэ, мори унаад, нютагай үргэн тала хэмжэхэ...

Цырендондоповтон олон түсэбүүдтэй. Иигэһээр ай­раг бүрихэ хаһын түгэсэхэдэ, нэгэ бага сүлөө ороод, со­хом Алас Дурнын гектар газарай хойноһоо ябуулга хэхэ һанаан байна. Ажалша зондо газар үлүү болохогүй. Илангаяа сабшалан, бэлшэ­эри хэрэгтэй. Өөрын мяха шүлэтэй хадаа, кафешье нэ­эхэдэ яаха һэм. Теэд даб дэ­эрээ үхибүүдынь баганууд. Ехэнь – һанаха һарбайха ба­саганиинь һаял 11-тэй. До­ронь гурбан баатар хүбүүд ургажа ябана: эхин ангиин һурагша, хүүгэдэй сэсэрли­гэй хүмүүжэмэл, харин од­хон хүбүүн сентябриин 5-да үендөө хүрөө. Мүнөөнэй хэмжүүрээр үнэр баян ай­лайхи гээшэл даа.

Эржэна Цырендондопова:“Хамагаа Зоригтомни шиидхэдэг”

Зарим эхэнэрнүүд үргэ амаараа, бил гээшэб гэһэн һайрхуу зангаараа наһанайнгаа нүхэртэ һаалта хэжэрхидэг. Харин Эржэна Цырендондопова нүхэрэйнгөө ёһотой түшэг тулгуури боложо шадаа. Шиидхэбэринүүдыень бүри мүһэн дэмжэжэ, ажал хэрэгүүдтэнь арга шадалаараа туһалхаһаа гадна дүрбэн хөөрхэн хүүгэдые бэлэглэнхэй. Үлүү олон үгэгүй, даруу зантай, ухаатай сэсэн эхэнэр гэжэ эли.Уншагшадаймнай анхаралда - Эржэна Цырендондоповатай хөөрэлдөөн.

- Эржэна, юундэ хүдөө ажахы эрхилхэеэ шиидээб­та?

- Би Ноёхонойб. Хүдөөдэ үндыһэн хадаа хара ажал­да даданхайб. Багаһаа үнеэ һааха, мал хараха мэтые шадахаб, моришье заа-зуу унахаб. Зүүн Сиби­риин технологическа ехэ һургуулида инженер-тех­нологто һураһамби. Теэд мэргэжэлээрээ оройдоол хэдыхэн һара хүдэлөөб. Хүдөө ажахы эрхилхэ гээшэ нүхэрэймни шиидхэбэри. Айраг үйлэдбэрилхэ үүсхэл баһал Зоригтын.

- Энэ хадаа нүхэрэйтнай шиидхэбэри. Харин та өөрөө юу хэхэ дуратайб­та? Магад, Улаан-Үдэдэ түбхинэхэ һанаан байгаа аалам?

- Зоригто бидэ хоёрой эрмэлзэл, һанал адли бай­шоо. Би багаһаа хойшо хото руу ехээр таталдагшагүй һэм. “Ноёхонһоо бэшэ юумэ мэдэдэггүйш лэ. Ходо Но­ёхон-Ноёхон гэжэл байг­шабши”, - гэжэ суг һураһан нүхэднишье хэлэдэг. Намда нютагһаамни дээрэ газар үгыл даа.

- Хүдөө нютаг хотоһоо юугээрээ дээрэб теэд?

- Тон шухалань – бэеэ да­анги байдал. Хүнһөө дулды­даха дурагүй намда одоол та­аруу. Хоёрдохёор, хүлгөөтэй бэшэ, шууяагүй ажабайдал. Теэдшье түрэл нютагтаа ажаһуухада, хэзээшье гоё ха юм.

- Эржэна, үхибүүдтнай ажалда дүршэнхэй гү?

- Басагамнай 11-тэй, ехэ хүбүүмнай 8-тай. Эдэ хоёрнай шадаха соогоо хамһалсадаг. Сохом гэртэхиеэ хуу хэхэ, дүүнэрээ абалсаха. Зоригто ажалдаа хүбүүгээ дахуулаад, бага-багаар һургажа, заажа эхилэнхэй.

- Ямар мал барихада, тон ашаг олзотой гээшэб?

- Ноёхоной фермернүүд энээн тухай ходо ар­салдадаг. Зариман хони үсхэбэрилхэдэ олзотой гэ­дэг, нүгөөдүүлынь үхэрөө магтадаг. Минии һанахада, һайнаар ажахыгаа эрхил­бэл, алинииньшье ашаг ол­зотой. Жэшээнь, бидэ буря­ад үүлтэрэй адуу, “бүүбэй” хони үсхэбэрилнэбди. Ти­ихэдээ үбһэ тэжээл ехээр бэлдэжэ зободоггүйбди. Бэлшээриин мал хадаа тэ­дэмнай түхэреэн жэлэй туршада өөһэдөө хоолой­гоо тэжээнэ. Зундаа тобир тарган боложо үрдибэл, һайнаар ондо ородог лэ даа. Гансал түллэхэ хонидтоо ба гүйгөөшэ моридтоо үбһэ үгэдэгбди, обёос долёолго­догбди. Хонидойнгоо мяха тушаанабди, хүнүүд амиды­гааршье худалдажа абадаг. Һая Эрхүү руу абаад ошоо. Үхэрнай үсөөн, өөһэдынгөөл хэрэглэмжэдэ баринабди. Бүхыдэнь абаад харахада, бидэ даб дээрээ морин эрдэ­нидэ түшэглэнэбди.

- Дүрбэн хүүгэдтэй эжы­дэ ехэ ажахы эрхилхэдэ хүшэр ёһотой. Яагаад ха­магаа үрдинэбта? Угайдха­даа одхон хүбүүнтнай һаял жэлтэй болоо...

- Үлүү ехээр, һунатараа хүдэлнэб гэхэ аргамнигүй. Хамагаа зохидоор түсэблөөд байхада, хуу үрдигдэдэг. Ехэнхи хүнүүдтэл сүүдхын 8 саг унтадагби. Нюдэ амаашье будаха, гоёхошье саг олдо­дог. Үхибүүднай бэрхэнүүд, бэе бэеэ хараад байдаг. Һургуулида һурадагууднай гэрэйнгээ даабаришье хүнэй ехэ туһагүйгөөр хэжэрхи­дэг. Олоной хүүгэд ондоо байгша гүб даа, абаһаар юумэндэ һураад орхихо, түргөөр томо болодогшье. Тиихэдэ минии түрэлхид туһалдаг, түрэл гаралнууд­най хамһалсадаг. Һая Зориг­тын дүү басаган Москваһаа ерээд, үхибүүдыемнай хара­жа байна.

- Эдеэгээ өөрөө шанадаг гүт?

- Айраг үйлэдбэрилхэ үедөө тогоошондо даалга­дагби. Бэшэ сагтань өөрөө шананаб.

- Хэды ажалшадтайбта?

- Гурбан хүниие хүлһэлнэбди: хоёр адуушан, нэгэ хо­нишон. Айраг үйлэдбэрилхэ үедөө тогоошониие абадаг­бди. Адуушаднай өөһэдөө гүүдээ һаадаг, үхибүүдые мори унажа һургадаг, урил­даануудта һоридог. Зориг­то ажалайнгаа забһарта хүбүүдтэ бүхэ барилдаа­най дүрэнүүдые заадаг. Тиимэһээ мориндо, барил­даанда дуратай хүүгэд үдэр бүхэндэ шахуу ерэдэг.

- Эржэна, һайнаар хүдэлһэн хүн һайнаар амарха ёһотой гэлсэдэг. Та­анад хайшаа ошожо амар­дагбта?

- Монгол руу харгылхаһаа бэшэ ондоо тээгүүр ябаагүйбди. Тиишээ дүй дүршэлэй хойноһоо ошонгоо амараад ерэдэгбди. Монгол­до айрагшад олон. Тиигээд хүн бүхэниинь ондо ондоо­гоор хэдэг. Холуур ехээр за­йжа үзөөгүйбди. Хожом гэжэ байна ха юм. Ябагдана, сэн­гэгдэнэ ааб даа. Мүнөө ша­далтай байгаандаа хүдэлхэ хэрэгтэй.

- Танай һанамжаар, хүдөө нютагуудай хүгжэхын тула юун хэрэгтэйб? Магад, таанад шэнги хүдөө ажахы эрхилдэг зон оло­шорхо ёһотой?

- Бага һууринуудта, бүхыдөө хүдөө нютагуудта анхарал хандуулха шуха­ла. Бэрхэ багшанар, һайн һургуулинууд, кружок ба секцинүүд хэрэгтэй. Хүнүүд ехэнхидээ үхибүүдтээ һайн болбосорол үгэхын тула хото руу зөөнэ ха юм. Ажал тухай хэлэбэл, хүдөөдэ ажаһууһан хүн хэзээшье гэдэһэеэ үлдэхэгүй. Залхуул бэшэ һаа, ядалдахагүй. Заабол мал ха­раха гэнэ бэшэб. Ондоошье хэрэг эрхилхэдэ болохо ха юм.

- Та нүхэртэеэ 12 жэл суг һуунат, 4 хүүгэдтэйт, ажал хэрэгүүдтнайшье ураг­шатай. Амжалтатай, жар­галтай гэр бүлын нюусаар уншагшадтаймнай хубаал­дыт даа.

- Хүүгэдтэй айлайхи хэзэ­эшье жаргалтай байха гэжэ һанагдана. Олон һаань, бүри гоё. Тиихэдэ ажал хэрэгүүд тухайгаа муугаар бодонгүй, хуу һайн байха гээд, бүтэхэ тээшэнь һанаад ябаха хэ­рэгтэй. Ямаршье ажалһаа айнгүй, залхуурангүй орол­доходо, заабол үрэ дүн га­раха. Мүн бэе бэеэ хүндэлхэ, ойлгохо, хайрлаха шухала. Манай гэр бүлэ хамаг юу­мэеэ хөөрэлдөөд, хэлсээд хэдэг заншалтайбди. Тии­гээшье һаа һүүлэй һүүлдэ нүхэрэйхеэрни болодог, Зо­ригтомнил хамагаа шиидхэ­дэг. Бинь этигэн дэмжэдэг­би. Юундэб гэхэдэ, нүхэрни ухаатай, холын хараатай, хо­додоозүб шиидхэбэри аба­даг.

Тус бүридөө туйлалтануудтай

Хэнэйшье мэдэһээр, Зоригто Цырен­дондопов хоёр бэрхэ дүү басагадтай. Тэдэнь ахынгаа жэшээгээр тамираар бэеэ һоридог.

Дарима – мэдээжэ дуушан, һур харбагша. Дуу дуулажа ябаһан аад, жэл үлүүтэйхэн ху­гасаа соо һорилго хээд, 2017 ондо Крымдэ үнгэргэгдэһэн Ородой чемпионадта амжал­татай хабаадажа, һур харбалгаар спортын мастер болоһон юм.

Дулма – тхэквондогоор спортын мастер. 2012 ондо Россиин Кубогта илаһан, 2013 ондо Россиин чемпионадта эрхимлэһэн.

Зоригто – бүхэ барилдаанай арсалан, спортын мастер. Тэрэ 2004, 2007, 2010 ону­удта уласай Сурхарбаанай абарга болоо, 2006 ондо «Алтаргана» нааданда шүүгээ, 2009 ондо Хүдөөгэй тамирай наадануудта илажа гараа, 2008 ба 2010 онуудта Россиин арадуудай үндэһэн тамирай зүйлнүүдээр кубогта чемпионой нэрэ зэргэдэ хүртөө. Та­миршан, фермер, һоригшо, Сэлэнгэ аймагай Һунгамалнуудай зүблэлэй гэшүүн, найдам­тай наһанай нүхэр, һайн эсэгэ.

Цырендондоповтоной гэр бүлын жасаһаа абтаһан гэрэл зурагууд