​​ТАШХАНЭЙН ДУУНУУД

Суг хүдэлдэг эгэшэ нүхэрэймнай, Буряадай арадай ирагуу найрагша Галина Базаржапова-Дашеевагай “Буусын һургаал” гэһэн рассказуудай болон публицис найруулгануудай ном Исай Калашниковай нэрэмжэтэ уран зохёолой шанда хүртэбэ.

Энэ баярта ушараарнь Галина Хандуевнае «Буряад үнэн” Хэблэлэй байшангай коллективэй зүгһөө үнэн зүрхэнһөө амаршалаад, бэе элүүр, гэр бүлэдөө азатай жаргалтай, шэнэ зохёолнуудаараа зоноо баясуулжа ябахыень хүсэнэбди.

“Буусын һургаал” гэһэн номһоонь зохёолнуудые олоной һонорто дурадхая...

.Сэбэгжаб таабай хүндөөр һанаа алдаад, һүүжэеэ урилан, нүгөө тээшээ эрьел­дэн хэбтэбэ. Нюдэеэ аня­ад, нойрой эзэн ерэгшэ аа гү гэжэ хэдышье хүсэлдеэ һаань, үгыл даа, нөөхил урдын үзэгдэлнүүд ухаан соонь зуралзахадал гээд, дурсалганууд бэе бэедээ үлхэлдэһэн таһаршагүй гэн­жэдэл һубариха юм. Эхын урин шарай, эсэгын саб гэмэ түхэл дүрэ, багын наадан, дайнай үеын, һүүлээрхи ню­сэгэн шабга үдэрнүүд, хам­тын ажалай бурьялаан со­огуур хатуужалга – бүхэли баримтата үзэмжэдэл адля­ар һанагдаад, нэгэ ушарал нүгөө ушаралаар һэлгэлдэн, нюдэнэйнь урда бүрэлзэн үнгэрһэндэл...

Һайн юумэн тухай... Байз. Шүлэгүүд тухайгаа бодоод үзэһүү. Эдэ шүлэгүүдые зохё­огоо гэхэнь хайшаа юм, ии­гээд байһаараал толгойдом өөһэдөө ородог гуримтайл.

Өөһэдөө?.. Эгээл түрүүшынхеэ абьяасым бадаруулһан, шаантагыем үргэһэн хүниие ямар харатайгаар мартаһан байгаа гээшэбиб? Һүүлэй арбан жэл соо лаб лэ нэрыень дурдаагүй хаб. Нүгөө орондо ошоходоо уулзашоо һаам, гомдоходоо магадгүй, яагаа саг соонь һанажархиба гээшэбиб?

Ташханэ Манзар Мангу­тович... Дундуур бэетэй, гон­зод гэһэн нариншаг шарай­тай, хүниие соо харама ошо бадаруулһан харасатай хүн бүрин дүрөөрөө Сэбэгжаб таабайн урда харагдахадал гэбэ. Үнэндөө, мүнөө бодоод үзэхэдэ, энэл хүн багшам­ни болоно ха юм. Зон соо ябаад, зохёоһон шүлэгүүдээ дэбхэржэ, собхоржо байгаад уншажа, олониие хүлгөөжэ ябагша бэлэй. Галзуутай, ха­луутай Ташханэ гүүлэхэ.

- Хүбүүншни галзуу Таш­ханэйн үрөөһэн бөөрэ бо­лошоод ябана, - гэжэ нэгэ үбгэжөөл эжыдэмни мэдүүлһэн ха.

Теэд би яаха байгаабиб? Дүрбэн мүр ябууд зохёого­од, энээндэм харюу зохёо гэхэ. Һанаандаа туршаад үзэхэб. Иигэжэл шүлэг зохё­олгодо һэдэбтэй, татасатай болоо һэн хаб. Мундуу олиг энэ хүнэй шүлэгүүдынь ча­стушкадал адли, олониинь эрэ эмэ хоёрой харилсаанда зорюулагданхай һэн. 14-15 наһаяа намнажа ябаһан би бага зэргэ аягүйрхөөд аба­хаб, теэд ябан-ошон дада­шоо һэм даа, олониинь тэрэ зангаараа ухаандам хадууг­дашоо юм.

Алаг нохойд хэрэлдээ

Ангай яһа буляалдаа,

Ахай, дүүхэйд хэрэлдээ

Айлшанаа хонолго буляалдаа.

Хоёр нохой хэрэлдээ

Хониной яһа буляалдаа,

Хоёр худагы хэрэлдээ

Хоноһон айлшанаа буляалдаа.

Шог нааданай эдэ дуу­нуудынь дууһахагүй, шэнэнүүд бии болошоод лэ бай­ха. 1947 оной апрель һара һэн ха. Нютагаймнай олон хүгшэдэй (хүгшэдшье гэжэ даа, тэрэ үедэ 40 арай гараһан һамгад) үрэһэнэй таряа аршажа байхадань, Манзар Мангутович нэгэ ма­шина обёос Зэдэ станциһаа асарба. Тиин һамгадай бу­улгажа байха үедэ Арданова Буда хүгшэнииемнай шан­га гэгшээр һугадаад, Таш­ханэйн иигэжэ дуулаһые мартадаггүйб:

Хатаралдажа ябахадаа

Хамар, амыеш хараагүйб,

Хашалдажа наадахадаа

Ханшар хүхыш хараагүйб.

Оодоролдожо ябахадаа,

Оморюу үргыш хараагүйб,

Озолдожо наадахадаа

Оймһо гуталыеш хараагүйб.

Нэгэтэ зүрхэлжэ – зүрхэлжэ ерээд асуубаб: «Яаха­даа та гансал яһа ябтайма, аягүй эшэбэритэй дуунуу­дые зохёонот? Ондоо юумэн тухай болохогүй юм гү?».

Эгээ энэ үедэ нютаг­тамнай ажалладаг татаар яһанай Тагирзаан Глотов­ский шэнэхэн ялагар боти­инха үмдэнхэй дүтэлжэ яба­ба. Ташханэ харан сасуу тэрэ дары аянгатуулан ханхину­улба:

- Юундэ болохогүй юм, ондоо юумэн тухай?

Таһаралдахай шоргоолжон

Талын бута гоёогоо,

Таталгатай ботиинха

Тагирзааниие гоёогоо.

Годиролдуухай шоргоолжон

Голой бута гоёогоо,

Гоёолтотой ботиинха

Глотовскиие гоёогоо.

- Сэбэгжаб, ямар шүлэг бэшэхэб гэжэ бэеэ бү зобоо, минии бэшээгүйе ши бэшэ­хэл байхаш. Мүнөө хоюу­лан эрэ хүнэй шэнжэтэйгэ­эр хөөрэлдэе, - гээд, дүтын зүлгэ дээрэ ахатан лаб гэтэр дабшалаад, намайе хажуудаа һуулгаба.

- Хонгоодор угай долоон үеын Ташханэ хүм. Аяар хо­лын Алайрта, Ямаатада тоон­томни. Шопхоороной хүбүүн Тэхэнэй, Тэхэнэйн Мангад, Мангадай Манзар гээшэб. Урдын сагта Байгалай эрье­дэ ажаһууһан элинсэгүүдни ерүүл зондо хашуулаад, ти­ишэ түрюулһэн түүхэтэй. Угтамнай шанга бөөнүүд байһан. Хүшэ ехэтэ Хуя­хан бөө 90 хаады тахидаг, 40-50 найжануудаа уряад, хэсэ хэнгэрэгээ наяруулха­дань, ойн гүрөөһэд ерээд шагнадаг байһан. Хүхэ мо­ритоноор, Үбгөөр удхатай һэн. Ямаатын эзэн болон тодоронхой. Абамни – Ман­гад Тыхеевич үльгэршэ, до­могшо хүн байһан. Бэеэр үндэр, 2 метр шахуу, ногоон нюдэтэй. Би эхэеэ һажаажа, иимэ шүрдэгэр, онигор хүн түрөөб. Мангад эзы гээд нэрлүүлдэг абамни түрүү үзэл бодолтой байһан, тэрэ үеын мэдээжэ ажал ябуулаг­шадтай танил тала байһан. Ниитын политическэ ажал ябуулагша Василий Ильич Трубачеевтэй хани харилсаа­тай һэн, - гээд, нэгэ хэды соо дуугай болон татаад һууба.

Сэбэгжаб таабай дур­салгаяа ухаандаа тогтоод гэн, шэнэ амисхаал абаха гэһэндэл дүтэ һандали дээ­рэ табяатай аягатай уһанһаа амсаба.

...Ташханэ гэнтэ һэг гэһэндэл хөөрөөгөө саашань үргэлжэлүүлээ бэлэй: «Ара­дай аман үгын зохёолнуудые аргагүй һайханаар домоглон түүрээдэг байһан Мангад Тыхеевич абамни. 1938 ондо хамалган хашалганда орожо, буудуулһан юм. Ушарынь гэбэл, олониитын болон ша­жанай элитэ ажал ябуулагша Агван Доржиев Алайр ерэ­хэдээ, манайда айлшалдаг, хонодог байһан юм. Абымни анда нүхэр һэн. Иигэжэ би, хүнэй ганса хүбүүн, арадай дайсанай хүбүүн гүүлэжэ, үлгэн дэлхэйдэ үншэржэ үлөө һэм. Бөө гарбалай бөөн ехэ хүсэнүүдтэшье нюусаха­наар хандаад үзэһэн байхаб».

Энэ үедэ Ташханэйн хаса­раар томо нулимсын муха­рин дуһалхые хараад, гайхаа бэлэйб. Гажарал, зоболон, гай лай үзөөгүй эдир үеын мэдэрэл соомни энээхэн дуһал багтаагүй юм һэн. Ха­рин мүнөө өөрөө үтэлөөд, 90-эй хорёо соо дүтынгөө зо­ниие үгылхэдөө, Ташханэйн нюдэнэй нулимсые одоошье зүрхэндөө оруулан, сэдьхэ­лээ шиигтүүлэн мэдэрнэ бэшэ аалби?

Һүүлдэ томожоод байха­дам, Ташханэ тухай бүхэли домогууд аман хэлээр дам­жадаг һэн. Хяагтада, Ал­тан Булагта хилын харуу­лай таможнидо анхандаа хүдэлһэнөө 1936 ондо Джи­дастрой руу (Захаамин ай­магта баригдажа эхилһэн вольфрам-молибденэй ком­бинат) ажалда эльгээгдээ. Джидастройн түрүүшын комендант байһан. Удаань аймагай хүдөө ажахын та­лаар түлөөлгэтэ тушаалда наһанайнгаа амаралтада га­ратараа хүдэлөө. Эгээл энэ хаһадаа хүдөө нютагуудаар ябажа, олигтойшье, шалю­уншье зангаа гарган, омог­шолжо ябаал даа. Нэгэтэ Улаан-Үдэһөө хүүгэдэй уран зохёолшо Цырен-Базар Бад­маевай (нүгөө зохёолшыень мартааб) ерэхэдэнь, Манзар Мангутович тэдэ хоёрые тарантас түхэлэй тэргэдэ һуулганхай, өөрөө жолоо ба­ринхай үйлсөөр дүүрэн дуу шуу зэдэлүүлжэ ябаа бэлэй.

***

Үүдэн шүдэм зохолно

Үхэрэй мяха hанаалби,

Yбэр бэем зохолно

Үхид, басагадые һанаалби.

Араан шүдэм зохолно

Ангай мяха hанаалби,

Ара бэем зохолно

Аляа басагадые hанаалби.

***

Халхагар ехэ амандам

Хандагайн гуя багтаагүй,

Ханилха дуранаа хүрэхэдэ

Халуун орондонь багтаагүйб.

Хүлхэдэг ехэ амандам

Хүдэриин гуя багтаагүй,

Хүзүүдэхэ дуранаа хүрэхэдэ

Хүнжэл доронь багтаагүйб.

***

Углуу хотоной үүдэнhээ

Үхэрэй толгой бултас гээ,

Үеын худагын үбэрһөө

Худын толгой бултас гээ.

Тулгатай хотоной үүдэнhээ

Тохигор эбэр бултас гээ,

Торгон хүнжэлэй оёорһоо

Ташханэйн Долгор бултас гээ.

***

Дэрэн дээрэ багтахагүй

Дэгнүүл толгой эльбээгүйб,

Дэгэл соогоо багтахагүй

Дэлэн хүхынь баряагүйб.

Орон соогоо багтахагүй

Ондолиин ууса эльбээгүйб,

Озолдоходо багтахагүй

Ород хамар баряагүйб.

...Сэбэгжаб таабайн до­соо далан жэлэй саана мэтэ долонгир хүлгөөтэй боло­шобо. Оронһоо хүндэшэгөөр бодожо, эдирхэн хаһадаа Ташханэйтэй буулгуулһан дүрэ зурагаа абажа хараба. Иимэ хүн үнэхөөрөө байгаа һэн, далита шүлэг досоонь анха түрүүшынхеэ түрүүлээ, һэргээгээ һэн гэжэ лаблаха гэһэндэл...

Сэбэгжаб таабайн Таш­ханэйн дуунуудые монсо­гойлжо, басагандань барю­улхадань, «Алайр» гэһэн дуушадай бүлэгтэ дамжуу­лаа юм. Дууша эхэнэрнүүд, эрэшүүл ямар задарюунаар гүйсэдхэнэб, эдэ дуунуудые нэгэтэ шагнаад үзөөрэйт.

Үнэхөөрөө иигэжэ үриеэ түлөө һэн гү? Заримдаа үриһөө үлүүлэн үгэхэдөөшье, хүнэй үйлэ заяан үлэмжэ һайн тээшээ хубилдаг гээд адаглаһаншье байжа боло­обди.

Ямар хүнүүдые найжа, багша гэдэг юм, мүнөө үндэр наһанай хорёо соо ороод, зэ­рэлгээн сагай хүшэгэ нээжэ, заяандань ушарһан Манзар Мангутович Ташханэе баг­шамни гэбэб, зүбтэйб гээд саанаһаа мэдүүлһэндэл... Хойнотожошье һаань, замби­да баярые хүргэжэ, задарю­ун шанга Ташханэйн хоолойе һажаалдан, һажангишье һаа, һэмээхэн дуулаха дураниинь хүрэбэ.

Алайр тээһээ һэмүүхэн

Аяа даагаад һэбшээлбэ,

Аляа дуута Ташханэ

Аяшарһан бэеым амаруулба.

...Одоошье һаатаһан, удаашарһан нойрынь һэмээхэн гэтэн дүтэлхэдэл гэжэ, Сэ­бэгжаб үбгэжөөл зөөлэн бүхын мэдэлдэ абтаа бэлэй.