​Түүхэ гэршэлһэн түүбэри

Владимир Жаповай гэрэл зураг

Буряад орондо Будаадын шажанай дэлгэрһэн түүхэ олондо мэдээжэ болохонь. Сентябриин 17- до Ивалгын дасанай Дамба-Даржаа Заяевай нэ­рэмжэтэ «Даши Чойнхорлин» ехэ һургуулида Ивал­гын «Хамбын Хүрээ» дасанай түүхын музей нээгдээ. Үглөөниинь Гүрэнэй Эрмитаж, Кунсткамера, Уласай эрдэмэй академи, Гүрэнэй шажан мүргэлэй түүхын, Хальмаг, Тыва Уласуудай болон манай музейнүүдэй хи­заар ороноо шэнжэлэгшэдэй хабаадалгатай дүхэриг шэрээ үнгэргэгдөө.

Музей нээлгэдэ Буд­дын шажантанай заншал­та Сангхын Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев, Ивал­гын дасанай шэрээтэ лама Аюр Цырендылыков, Бу­ряад Уласай Засагай газа­рай Түрүүлэгшын орлогшо Баир Цыренов, соёлой сайд Соёлма Дагаева, Буряадай Үндэһэнэй музейн захирал Татьяна Бороноева болон хизаар ороноо шэнжэлэг­шэд, эрдэмтэд хабаадаа.

Дурасхаалта улаан утаһые Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев, Буряадай Үндэһэнэй музейн Будаадын шажанай таһагые хинагша Светлана Бардалеева гэгшэд Шри-Ланкаһаа ерэһэн бэ­лэг табаг дээрэ табигдаһан хайшануудые абажа хай­шалаа. Удаань Буряадай Түүхын музейн мэргэжэлтэн Арюна Бальжурова музейн үзэсхэлэнгүүдтэй танилсуу­лаа.

Владимир Жаповай гэрэл зураг

- Ивалгын дасанда урдан­даашье музей байһан ааб даа. Тиибэшье Уласай Юрэн­хылэгшын грант шүүһэнэй ашаар онсо ехэ удхатай му­зей нээжэ байнабди, – гэжэ Буряадай соёлой сайд Соёл­ма Дагаева мэдүүлээ. – Тии­гэжэ холо, ойроһоо бууһан айлшаднай болон манай­шье зон Будаадын шажа­най Буряадта болон бүхы Ород Уласта яажа дэлгэрһэн түүхэтэй танилсаха аргатай болобо. Иигэжэ аяншадай, айлшадай хараха үшөө нэгэ һонирхолтой үзэсхэлэнтэй болобобди.

- Энэ музейдэмнай хүршэ Монгол, Хитадһаа эхилэ­эд, Энэдхэг,Түбэд, Жагар, Шри-Ланка, Бирмэ, Бангла­деш, Лаос, Камбоджо бо­лон бэшэшье гүрэнүүдһээ асарагдаһан үзэсхэлэнгүүд болон бэлэгүүд үргэнөөр дэлгэгдэжэ, манай уласхоо­рондын харилсаае гэршэл­бэ, - гэжэ Дамба Аюшеев хөөрэнэ.

Хальмагай Эрдэмэй түбэй мэргэжэлтэн, эрдэмэй док­тор Светлана Батырева, Гүрэнэй Эрмитажай Зүүн зүгэй таһагай Монголой, Түбэдэй болон хотанска үзэсхэлэнгүүдэй хинагша, түүхын эрдэмэй дид-доктор Юлия Елихина гэгшэд шэнэ музейн һонирхолтой, һайн талануудынь тэмдэглээ.

Хайшан гэжэ музей байгу­улха ажал ябуулагдааб гэжэ Татьяна Бороноева хөөрэжэ үгэхэдөө:

– Манай ажалшад сахим (электрон) каталог эмхид­хээ. 300 гаран үзэсхэлэн бэ­шэгдэжэ, гэрэл зурагтайгаар үгтөөтэй. Тэрэмнай һаяар хэблэгдэжэ, хүн бүхэн танил­саха аргатай болохо, – гэжэ тэмдэглээ.

Владимир Жаповай гэрэл зураг

Сахим аргаар яажа му­зей соогуур аяншалхаб гэжэ Гүрэнэй шажанай түүхын музейн эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ Сергей Шандыба хөөрэжэ, харуулжа үгөө.

- Музейн таһагуудта түүхын саарһа дансанууд, 500 гаран гэрэл зурагууд, урда­най номууд болон олон то­ото дурасхаалта зүйлнүүд өөр-өөрынгөө һуури эзэлээ, - гэжэ тэмдэглээд, Ивалгын дасанай шэрээтэ Аюр Цы­рендылыков эмхидхэлгын, заһабариин, хүйтэн, халуу­ниие сахижа байха ажалай ябасые хөөрөөд, энэ ажал­да туһалһан зондо баяраа мэдүүлээ.

Һонирхолтой үзэсхэлэнгүүд

– Этигэлэй хамбын өөрынь бэшэгтэй обоодой малгай харанат. Энэ мушха­атай түмэр ухашалуур һонин түүхэтэй. Хасагуудые дайн­да үдэшэхэдөө, Этигэлэй хамба ехэ уншалга бүтээжэ, гал ухашалдаг түмэр нуга мушхаһан гэхэ. Тэдэ хасагууд бултадаа амиды мэндэ буса­жа, магтаал дуу зохёоһон юм, - гэжэ Ивалгын дасанай хэ­блэлэй албанай дарга Алла Намсараева хөөрөө.

- Зүблэлтэ засагай үедэ түрүүшын манай түлөөлэгшэд Еши-Доржо Шарапов Хамба лама түрүүтэй Энэдхэг орондо1956 ондо айлшалжа, Бурхан багшын 2500 жэлэй ойн баярай хуралда, найрта хабаадаһан юм. Энээниие гэршэлһэн үзэсхэлэн – Будда бурханай тагаалал болоһоор 100 жэлэй үнгэрһэн хойно олдогдоһон эртэ урдын су­баргын баримал-буулгабари бэлэг тиихэдэ абаһан байгаа. Джавахарлал Неру, Индира Ганди болон бэшэшье гүрэн түрын ударидагшадай, олон гүрэнүүдэй Хамбанарай, гэгэ­эн Римбүүшэнүүдэй бэлэгүүд олон. Бэшэшье бэлэгүүд Буд­да бурхантай болон Будаадын шажантай холбоотой, - гэжэ Светлана Бардалеева хөөрөө.

Тэрэл жэлдэ Непалай Кат­манду хотодо үнгэргэгдэһэн Будаадын шажантанай IV Уласхоорондын конферен­цидэ хабаадаа. Тэрэ үеһөө манай түлөөлэгшэд Буд­дын шажантай олон гүрэн түрэнүүдээр айлшалаа. Бу­ряадташье олон гүрэнүүдэй түлөөлэгшэд айлшалаа.

- Ехэ һургуули соохи хоёр томо таһагуудые заһабарилжа, музей болгохоор та­аруулаабди. Илангаяа хуушан шалыень шэнэлхэ ажал удаа­хан ябуулагдаа. Дүрбэн һара шахуу ажаллаабди. Музей соо халуун, хүйтэниие жэгдээр са­хиха ёһотой. Тиимэһээ баһал хэдэн асуудалнууд шиидхэг­дэжэ, нэмэлтэ хэрэгсэлнүүд абтаа, - гэжэ хэһэн ажалаа Ивалгын дасанай ажахые ха­рюусагша Сергей Шабаганов магтаа.

Сэнгэ РИНЧИНОВ