Яагаад мүнөө сагта үндэһэн соёлоо һэргээхэб, хамгаалхаб, хүгжөөхэб? Энэ орёо асуудалда үсөөн тоото үндэһэн арадууд харюу бэдэрээ. Нивх, кумандин, ханты, манси, тоджин, һоёд, эвенк... Дунда зэргээр оройдоол 200-һаа эхилээд, 4000-да хүрэхэ тоотой арадуудай саашанхи хуби заяан ямар байхаб? Хэлэниинь алдагдана, соёлынь мартагдана, ёһо заншалаа мэдэхэ аха захатан үсөөрнэ, залуушуул нютагһаа гаража ошоно.
Сентябриин 19-21-эй үдэрнүүдтэ Улаан-Үдэ хотодо Хойто зүгэй, Сибириин ба Алас Дурнын үсөөн тоото үндэһэн арадуудай үндэһэн соёлой түбүүдэй ажаябуулгын XI можонууд хоорондын харалган эмхидхэгдээ. Гурбан үдэрэй туршада элдэб янзын хэмжээ ябуулганууд, тэрэ тоодо дээрэ нэрлэгдэһэн шиидхэгдээгүй асуудалда зорюулагдаһан дүхэриг шэрээ үнгэргэгдөө.
Москва хотоһоо, Саха (Яхад) ба Тыва Уласуудһаа, Алтайн ба Үбэр Байгалай хизаарнуудһаа, Эрхүү, Магадан, Сахалин можонуудһаа, Ханты- Манси тойрогһоо, мүн Буряад Уласай Бабанта, Хурамхаан, Аха аймагуудһаа болон Улаан-Үдэһөө үндэһэн соёлой түбүүдэй түлөөлэгшэд хабаадаа юм. Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын дэргэдэхи Соёлой ба уралигай талаар зүблэлэй гэшүүн, “Россиин арадуудай ассамблей” гэһэн бүхэроссиин олониитын эмхиин гэшүүн, Ханты-Манси тойрогой Арадай уран бэлигэй байшанай захирал Елена Исламуратова дүхэриг шэрээ хүтэлбэрилөө.
Буряад Уласай дүй дүршэл халан абахаар
Буряадай соёлой сайд Соёлма Дагаева манай уласта эвенк, һоёд арадуудай соёл хамгаалха ба хүгжөөхэ талаар ямар ажал ябуулагданаб гэжэ элидхэжэ үгөө. Тиихэлээрээ үсөөн тоото үндэһэн арадуудай ёһо заншалнууд анханайнгаа уг түхэлөөр дамжажа ерээгүй, сагай урасхал соо хубилан шэнэлэгдэнэ гэжэ онсолоо.
Эвенкнүүд Хурамхаан, Баргажан, Муя, Северобайкальска, Бабанта, Захаамин аймагуудта ажаһуудаг. Соёлма Баяртуевнагай тэмдэглэһээр, “Арун” гэһэн эвенк соёлой түб нилээд ехэ ажал бэелүүлнэ. Тиин Буряад орондо зүблэлтэ үедэ мартагдашаһан “Больдёр” гэһэн һайндэр һэргээгдэжэ, уласай хэмжээ ябуулгануудай түсэбтэ оруулагдажа, можонууд хоорондын ба уласхоорондын хэмжээндэ гаранхай. Эвенк дуун ба хатарай фестиваль, мүн Байгал дээрэхи залуушуулай лагерь бүхы гүрэнэймнай эвенкнүүдые нэгэдүүлдэг юм. Нёдондонһоо эвенк арадай үндэһэн хубсаһанай можонууд хоорондын конкурс үнгэргэгдэжэ эхилээ. Эвенк хэлэн дээрэ номууд бэшэгдэнэ, зүжэгүүд табигдана, хүгжэм зохёогдоно...
Тыва Уласай тоджингууд
Һоёдууд Аха аймагта ажаһуудаг гэжэ мэдэнэбди. Тэдэнэй байдал нилээд шахардуу. Хэлэниинь алдагданхай, һэргээхэнь орёо. Тэдэ оройдоол 2000 ондо амяараа арад гэһэн зэргэтэй болоһон юм. Мүнөө соёлыень һэргээхэ талаар горитой ажал ябуулагдана. Тэрэшэлэн, нёдондо Аха аймагай Өөрлигтэ Һоёд соёлой ба арадай уран бэлигэй түб нээгдээ. Энэ хэрэгтэ 22 сая түхэриг шэглүүлэгдэһэн байна.
“Мүнөө сагта арадуудай онсо өөрын илгаа, үндэһэн соёл хадаа аяншалгын һалбарида ехэ удха шанартай боложо байна. Тиимэһээ бидэ соёлоо һэргээжэ, хамгаалжа, хүгжөөжэ, дэлхэйдэ харуулха ёһотойбди”, - гэжэ соёлой сайд хэлээ.
Буряадай Толгойлогшын ба Засагай газарай Яһатанууд хоорондын харилсаануудай, олониитын ба шажан мүргэлэй нэгэдэлнүүдтэй холбоонуудай болон мэдээсэлэй хорооной таһагай дарга Алексей Гыпылов дэмжэлгын арга хэмжээнүүд тухай хөөрэжэ үгөө. Толгойлогшын Захиргаан зургаан жэлэй туршада грантын түхэлөөр туһаламжа үзүүлдэг байна. Энэ хугасаа соо хорёод түсэлдэ сая хахад түхэриг шэглүүлэгдээ. Гадна болбосоролой хэмжээ ябуулгануудта онсо анхарал хандуулагдана. Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулида эвенк хэлэнэй тэнхим бии. Байгша оной апрель һарада эвенк ба һоёд хэлэнүүдэй багшанарай үүсхэлнүүдэй можонууд хоорондын фестиваль эмхидхэгдээ. Юуб гэбэл, мүнөө жэлһээ соёлой хажуугаар болбосоролдо ехэ анхарал хандуулагдадаг болоо. Жэшээнь, Аха аймагта һоёд хэлэнэй толи хэблэхэ талаар түсэл дэмжэгдэнэ.
Буряадай дүй дүршэлдэ Елена Исламуратова һайн сэгнэлтэ үгөө: “Үсөөн тоото үндэһэн арадуудай ажаһуудаг газарта соёлой түбүүдые байгуулнат, ехэ мүнгэ һомолнот. Уласайтнай хүтэлбэрилэгшэдые магтахаар. Үнэхөөрөөшье, энэ хэрэгтэ бүгэдын (дээрэһээ доошоошье, хажуу тээшээшье) харилсаа холбоото ажал, зохистой хуулинууд, эдэбхи үүсхэл хэрэгтэй”.
Соёл һэргээлгэдэ болбосорол нүлөөлхэ
Дүхэриг шэрээдэ хабаадагшадай һанамжаар, мүнөө сагта болбосоролой һалбаритай нягта харилсаа холбоотойгоор хүдэлхэ шухала. Үсөөн тоото үндэһэн арадуудай хэлэнүүд мартагдажал байна. Яагаад хэлэгүйгөөр үндэһэн соёлоо хүгжөөхэб? Иимэ эрхэ байдалда хүүгэдэй сэсэрлигһээ эхилээд, түрэл хэлыень шудалуулха хэрэгтэй.
“Бүхыдөө Алтайн хизаарта 1401 кумандинец ажаһуудаг. Манай аймагта 280 хүн тоологдоно. Бидэ баһал түрэл хэлэеэ, үндэһэн соёлоо, элинсэг хулинсагуудайнгаа ёһо заншал, түүхэеэ алдажа байһан арадбди. Үхибүүдтээ хэлэеэ зааха һуралсалай номуудшьегүй зомди. Бэшэгэймнай хэлэн хосоронхой. Арадайнгаа үльгэр онтохонуудые, номуудые ород хэлэн дээрэл хэблэнэбди. Тиимэһээ түрэл хэлэеэ факультатив шэнгеэр үзэхэ гээшэ тад буруу. Заал һаа хүүгэдэй сэсэрлиг болон һургуулида зааха хэрэгтэй”, - гэжэ Алтайн хизаарай амбан захирагшын дэргэдэхи Үндэһэн бодолгын талаар зүблэлэй гэшүүн Наталья Глухова һанамжаараа хубаалдаа.
Сахалинай можын үсөөн тоото үндэһэн арадуудай соёл хамгаалгын ба хүгжөөлгын түбэй мэргэжэлтэн Наталья Кельманэй хэлэһээр, нивхүүдэй дунда гансал үндэр наһатайшуулынь хэлэеэ мэдэхэ. Нивх хэлэн һургуулида факультатив болгогдоод, заагдаһан болиһон хоёрой хоорондо байдаг. Тиимэһээ хэлэ һэргээхэ зорилготой лагерь байгуулаадшье туршана хаш.
Иимэ жэшээнүүд халагламаар олон. Тыва Уласта тоджин арад ажаһуудаг юм. Тэдэ Тыва Уласай бүхыдөө ажаһуугшадай оройдоол 2 хубииень бүридхэнэ. Түлөөлэгшынь тэмдэглэһээр, соёлоо һэргээхын, хамгаалхын тула нэн түрүүн түрэл хэлыень үзүүлхэ хэрэгтэй – хүүгэдэй сэсэрлигһээ!
Үбэр Байгалай хизаарай Тунгиро-Олёкминско аймагта 335 эвенк тоологдодог.
“Манай түбтэ наһатайл зон хүдэлнэ. Хэлэеэ мэдэхэ хүмнай үгы. Мэргэжэлтэд гэжэ байхагүй. Үнгэрхэдөө, дуунуудыемнай украин яһанай хүгжэмшэн заадаг. Бидэ миин эвенк текстнүүдые сээжэлдэнэбди. Тиихэдэнь һургуулида түрэл хэлэ шудалхые һайн дуранай болгоод, хитад хэлэ үзэхые зууршалжа байха ”, - гэжэ аймагай сүлөө сагаа үнгэргэлгын түбэй захирал Галина Антоновская хэлээ.
Дүхэриг шэрээдэ хабаадагшад энэ шиидхэгдээгүй асуудалда гүрэнэй анхарал, дэмжэлгэ хэрэгтэй гэжэ тобшолоо. Тэдэнэй оруулһан һанамжа дурадхалнууд Ородой Соёлой яаманда дамжуулагдаха юм.
Буряадай Арадай уран бэлигэй түбэй гэрэл зураг