​​Нютагаймнай басаганай ном - илагшадай тоодо

“Номой дугылан-2019” һайндэрэй дүнгөөр “Эр­хим ном” гэһэн урилдаанда “Хүүгэдэй болон эдиршүүлэй эрхим ном” хэһэгтэ “Алтан хайша. Золотые ножницы» гэһэн Ирина, Ольга Ертахаевануу­дай, “Буряад хэлэн дээрэ жэлэй эрхим ном” хэһэгтэ Га­лина Базаржаповагай “Буусын һургаал”, “Жэлэй эрхим ном” хэһэгтэ “Экос” Хэблэлэй байшангай “Баргузинские промысловики” номууд илажа гараа. Энэ ушартай даша­рамдуулан, Галина Базаржаповагай ажал ябуулга тухай һанамжа толилхомнай.

Бэлигтэй уран зохёолшо Галина Хандуевна Базаржа­поватай дүтэ танил бэшэшье һаа, олон тоото зохёолнууды­ень: замай тэмдэглэлнүүд, оршуулганууд болон юрэн­хы ажаглалтануудыень, уран хурса шүлэгүүдыень, уянга­та зураглалнуудыень ехэтэ һонирхон уншадагби.

Уласайнгаа ори ганса “Бай­гал” сэтгүүлэй эрхилэгшэ боложо, хэжэ байһан эсэшэ сусашагүй хүдэлмэрииень сэгнэдэгби. Һүүлэй үедэ энэ сэтгүүлнай гүнзэгы удхатай, гоё һайханаар шэмэглэгдэн­хэй, уран зохёолой дээжые удхан хэблэжэ гаргана.

Дугаар бүхэниие хүсээжэ, тааруулжа, элдэб зүйлнүүдые суглуулжа, уншагшадай анхаралда та­биха гээшэ хүндэхэн гэжэ һананаб. “Байгалнай” ондо­ошье гүрэнэй, жэшээлхэдэ, Монголой, Яхадай уран зохё­олшодой бүтээлнүүдые ман­даа дурадхана.

Үни хада уншаһан Ча­драабалын Лодойдамбын “Тунгалаг Тамир” гэһэн ро­маниие дахинаа уншаха хүсэлтэй һэм. Одоол минии һанаашаар, сэтгүүлнай энэ зохёол хэблэжэ захалба.

Бэлигтэй яхад уран зо­хёолшо Евдокия Иринцеева – Огдогой «Дуратай юм һаа, дуранһаан бү арса” гэһэн сэдьхэл зүрхэ хүдэлгэмэ зо­хёолые уяран байжа унша­аб. Манай нютагай басаган, бэлигтэй уран зохёолшо Надежда Гармаевагай ялас гэмэ оршуулгатай, хүнэй үнэн зүрхэнһөөн уярма зохё­олтой танилсаха арга болом­жо олгоһондонь баяртайб.

Гэхэтэй хамта, энэ сэтгүүлые хүтэлжэ, олон жэл соо бүхы арга шадалаа зорюулжа ябаһан Галина Хандуевнагай өөрынь зохё­олнуудые ехэтэ һонирхон уншадагби. “Эльгэлэн энхэрһэн төөбиимни” гэһэн үгүүлэл соогоо ёһотойл гүнзэгы ухаатай, тэсэбэри ехэтэй хүгшэнэй дүрэ ямар бэрхээр харуулаа гээшэб.

Газар дээрэхи ганса хүбүүгээ дайнда алдаад, урин номгон бэритэеэ, ганса мон­согор аша басагатаяа үлэһэн хүгшэндэ ямар ехэ жар­гал тудаба гээшэб. Бэринь һанаашаарнь үшөө басага­тай болобо ха юм. Ажабайгаа алтан аша басагамни ганса­арханаа үндыхэнь, нүхэрөө дайнһаа хүлеэһэн зандаа байһан бэридээ халдажа, үшөө үхибүүтэй болыш гэжэ хэлэжэ шадахагүй байгаа.

Хүгшэнэй һанаашаар аша басагандань бурхан эжэл үгэбэ. Хүгшэн баярлажа, газар­ташье хүргэнгүй, гар дээрээ үргэнэ. Угайдхадаа, Баяр аб­гаяа нюдэндөө хаража байһан мэтэ зугаалхадань, бүришье уярна, сэдьхэлынь ханана.

Төөбиитэеэ хоюулан бу­халшалжа ябаһанаа ямар һонирхолтойгоор бэшэнэ гээшэб. Бишыхан хүүхэнэйнгээ үдэрэйнгөө хүнэһэ – эде­этэй хүрэнгэеэ адхажархи­хадань, нэгэшье зэмэлэнгүй, хангай дайдынгаа эзэдые хүндэлбэш гэжэ һанааень заһана. Баарһан хоёрой арай гэжэ орбойлгоһон бухалну­удынь булимтаран тээжэ абаһан колхозой даргын аа­шые харанабди. Өөрөө хэр­шье досоогоо муудаа һаа, “хожом гэжэ байха даа, ходо иигэжэ ябахагүйбди” гэжэ хүүгэнэйнгээ сэдьхэлые тэг­шэлнэ.

Тиимэрхүү барга бүдүүн аашатай ноёд нютаг бүхэндэ байгаал бэлэй. Манай эбии­дэ, дүрбэн үхибүүтэй ганса эхэнэртэ, усадьбада гэжэ, сула бута, улаан жэбэтэй на­маг газар үгэгшэ бэлэй. Эби­имнай һаалишан, ажалай хоорондуур үбһөө абаха гэжэ зунаа дүүрэн ябагша һэн. Эгэшэмни багашаг, эбиигээ дахаха. Үлэн хооһон бинь нялха нарай дүү хүбүүгээ һахихаб. Үдэрөө дүүрэн уһан сооһоо ногоо шэрэжэ гар­гажа, хатаажа абагша һэм гэжэ эжынгээ хөөрэһыень һанахадаа, эльгэ зүрхэмни үбдэдэг. Һайн гутал байха бэшэ, улаан хүлөөрөө намаг ойможо, эды тэды бухал аба­жа, ганса үнеэнэйнгээ үбһэ нөөсэлдэг байгаа.

Манай буряад эжынэр тэ­сэбэритэй, хатуу шэрүүниие үзэһэн, даб гэһэн юумэндэ хүдэлхэгүй, номгон байгаал даа.

“Минии үзөөгүй эрдэмдэ һуража, минии ябаагүй газар үзэжэ ябаарай, хүүхэмни”, - гэжэ дээдэ һургуулида аша басагаяа хүгшэн эльгээнэ. Энэ һайхан үреэлынь шэ­дитэ дали болон, Галина Хандуевнагай хуби заяанда нүлөөлөө һэн.

Захаамин аймагай Дархинта нютагай үндэр наһатай бэлигтэн Доржо Дымпилович Гармаевай зураг

Хүгшэнэй ганса хүбүүн дайнда мордоходоо, һүүлшынгээ харгыда инаг нүхэрөө тэргэдээ һуулгаад, алтан үриеэ зүрхэндөө няа­гаад, аяар жараад модон соо харгыда алхалжа ябахадаа, юу бодооб даа, досоогоо? Түрэһэн дайдаяа, түрэл гара­лаа, эгээл үнэтэй сэнтэй ула­даа хэтын хэтэдэ орхин ошо­хом гэжэ тухайлжа ябаа гү, магад? Хэды мянган эрэшүүл иигэжэ мордооб... Хаагуур, аюулта тэмсэл дундуур ма­най хүбүүд унаал. Хүгшэн эхэнүүдынь, инаг ханина­рынь, багахан хүүгэдынь яа­тараа хүлеэгээ һэм...

Манай Далахайһаа ерэ га­ран эрэшүүл мордоһон, шүүд лэ дүшөөд хүн эрьежэ ерэһэн, олон хүн һураггүйгөөр үгы болоһон, эдэ улад хаа­на унаһан байгааб, хэншье мэдэнэгүй.

Галина Базаржаповагай үшөө нэгэ “Одбол Сэсэг” рас­сказ соо манай буряад зоной эгээл һайн нигүүлэсхы сэдь­хэл тодо харуулагдана. Ажа­байдалай сохилтодо орожо, ухаагаа һамарһан Жигмид тухай сэдьхэлээ хүдэлгэн ун­шабаб. Ямар ухаантай бэрхэ айл үхибүүень үри хэжэ аба­жа, ямар бэрхэ хүн болгожо табяа гээшэб.

Манайшье нютагай нэгэ хүгшэн анхандаа яһала бэрхэ, алтанай магазинда найма­ашан байтараа муудашаһан, баһал айл айлаар, нютаг нютагаар ябажа байдаг һэн. Тэрэниие үлүү үзэхэ хүн үгы, һайн һанахадаа оробо гэл­дэн, хүндэтэй ямбатай хоол­луулаад гаргадаг бэлэй.

Баһал Жигмидтэй адли олон хүүгэдые түрөөд, үхибүүдынь олон айл үргэжэ, тэдэнь яһала бэрхэ хүнүүд боложо, хүл дээрээ гараад ябадаг. Одбол Сэсэг шэнги сэбэр һайхан басагад­шье тэдээн соонь бии һэн.

“Нэрэтэ бэлэг” гэһэн рас­сказ соогоо Галина Хандуев­на бэлэг заатагүй гараараа барима, нюдөөрөө обёормо юумэ байхагүй, бүхы саашан­хи ажаябадалда зорюулһан үреэл байжа магад гэжэ ойл­гуулна. “Бурханай айладхал гээшэ эгээл сэнтэй” гэһэн бодол энэ рассказ сооһоо тодорон гарана. Тиимэл даа, хүгшэдэй үнэн зүрхэнһөө хэлэһэн үреэл бүхы наһан соо һанагдажа, сэдьхэл зүрхыем жэгнэжэ байдаг. Үндэр наһатанай үреэл дуу­лаха гээшэ ехэ зол лэ даа.

“Тарби эмгэйн бэлэг” гэһэн рассказ соо Галина Базаржапова ямар гоёор би­дэндээ, уншагшадтаа, бэлэг барина гээшэб. “Би мүнөө Тарби эмгэйн бариһан сэн­хир хүхэ огторгойн мандал­дал үнгэтэй торго дурасхаал болгон та бүгэдэндөө бари­наб. Хадагалжа ябаарайт: ханамжатай мэдэрэл досо­отнай түрэхэ. Нарилжа яба­арайт: наартай зохидоор аза хэшэг дуудан хурылха”.

Энэ бэлэгынь хүндэтэй дээрэ хүлеэн абажа, үнэн зүрхэнһөөн баяр хүргэжэ байхадам, Исай Калашни­ковай нэрэмжэтэ уран зо­хёолой шанда, уданшьегүй Номой дугыланай боло­ходо, «Буряад хэлэн дээрэ жэлэй эрхим ном» гэһэн шанда Галина Базаржа­повагай “Буусын һургаал” ном хүртөө гэжэ дуулабаб.

Үнэтэ шангуудаар даб­хар баяраа мэдүүлжэ, һайн һайханиие хүсэнэб, нюта­гайнгаа басаганда.

Екатерина РИНЧИНОВА, ажалай ветеран, хүдөө бэшэгшэ.

Захаамин аймагай Далахай нютаг