​​Гансахан хэлэмнай гамнамаар хайратай

Үндэһэн хэлэнэймнай габша­гай һара заншалта ёһоороо уластамнай эхилжэ, олон тоото хэмжээ ябуулганууд хаа-хаанагүй эмхидхэгдэнэ. Буряад Уласай Засагай газарай захирам­жа хүсэндөө орожо, энэ һарын 25-ай үдэр гол хэмжээ ябуулга үнгэргэгдэхэ гээд баталагдаа.

Зүбшэн хэлсэхэмнай зүб

Буряад хэлэнэй саашанхи хуби заяан, хүгжэлтэтэйнь холбоотой эрид табигдаһан асуудалнуудаар энэ жэлэй габшагай һара эхилбэ. Оло­ниитын анхарал гансата татаһан хөөрэлдөөнүүд элбэг болонхой. Үлгэн дэлхэй дээрэхи ори гансахан үндэһэн сонин – “Буряад үнэнөө” ню­таг аялганууд дээрэ барлажа тарааха тухай Бандида Хамба лама Дамба Аюшеевэй үүсхэл зүбшэн хэлсэгдэ­нэ. Бэшэгэй (литературна) буряад хэлэн болон нютаг аялганууд тухай хөөрэлдэхэ, хэлсэхэгүй зон үгы ша­хуу. Түрэл хэлээрээ хэлэдэг, үгышье һаа, эдэ зүйлнүүдые мэдээшэрхэжэ, һанамжаяа бэшэхэ зон олдоно. Бэе бэеэ зэмэлхэ, хараахашье ушарнууд дайралдана.

Шүүмжэлэн бодоод үзэхэдэ, нэгэ талаараа һайн үйлэ хэрэг боложо байна гэжэ тобшолол хэхээр бай­на. Хэлэнэйнгээ хүгжэлтын асуу­далаар, хорбоо юртэмсэдэ хэн хүн ябаһанаараа, өөрынгөө уг изагуураар олон зоной һонирхожо, һанаагаа зобожо байхыень харахада, урмашахаар.

Засаг түрынгөө энэ шэглэлээр хэжэ байһан ажалыень мүн лэ зүбшэн хэлсэнэбди. Һүүлэй хэдэн жэлэй туршада хэгдэһэн, бэелүүлэгдэһэн түсэл, хэрэгүүд яһала олон. Тэдээн тухай нэгэнтэ бэшэ манай сониндо­шье, бусадшье СМИ-нүүдтэ бэшэгдээ һэн, саг үргэлжэ бэшэгдэжэшье бай­даг гээшэ.

Теэд горхо үзөөгүй аад, гуталаа тайлахаяа яарадаг зон уласай дар­гые, тэрэнэй толгойлдог засагай га­зарые амандаа орохысо муушална. Мэдээгүй, дуулаагүй аад, дуугарха зантай гү, али зорюуташье тиигэ­хэ хүнүүд олдоно. Энэмнай арайл буруу. Олониитэдэ боложо байһан арайл дэгэд һүрэхөөр арга ябуул­гануудые һамбаашалан һагад, хүн зониие хүлгүүлхэ, элдэб хүдэлөөн, үймөөндэ гарахыень тухирагшадай бодото мэхые ойлгохо шухала.

Хүгжэлтын дээдэ шата

Буряад хэлэнэй сэдэбээр мүнөө боложо байһан шууяанай гол удхые тайлбарилха зорилго табингүй, ха­жуу тээһээ адаглаад, дэлхэйн олон оронуудай жэшээ харахада, ара­дые арад болгодог гол зүйл хадаа дүримүүд дээрэ үндэһэлһэн ниитэ нэгэ хэлэн болоно бшуу. Нютаг аял­гануудайнгаа хүсөөр тэрэ баяжажа, бултанда ойлгосотой, ёһо гурим­тай, бэшэгэй дүримүүдтэй байха­даа, арадай болбосорһые, хэдэн олон түүхэтэ дабаануудые гаталжа, хүгжэлтын дээдэ шатада хүрэһые гэршэлнэ.

Бүгэдэ арадые нэгэдүүлһэн бэшэгэй хэлэн өөрөө гэнтэ зохёогдошодоггүй, нэгэ гү, али хэдэн нютаг аялганууд дээрэ үндэһэлһэн байдаг. Хэлэ шэнжэлдэг эрдэмтэдэй һанамжаар, бэшэгэй хэлэн нютаг аялгануудһаа дээгүүр зиндаатай, хүн түрэлтэнэй хүгжэлтын орёо замда ямаршье арадые нэгэдүүлдэг гайхамшагта ехэ туйлалта мүн. Тэ­рээн дээрэ хари хэлэнүүдһээ хамаг оршуулга хэгдэдэг. Тиин дэлхэйн уран зохёолой алтан жасаһаа агууехэ бүтээлнүүд абтажа, олон хэлэнүүд дээрэ оршуулагдахадаа, ондоо ара­дуудые гэгээрүүлдэг ха юм.

Илгаа бии гү?

Дэлхэйн арадуудай хэлэнүүд бул­та шахуу нютаг аялгануудтай. Ород хэлэндэ хэдэн нютаг аялганууд ара­дай анхан угһаа ажаһууһан газар дэбисхэрэй илгаатай. Хойто, дундада, урда гэһэн нютаг аялгануудай гур­бан томо бүлэг бии юм. Хитад хэлэ­нэй олон тоото диалектнүүд мүн лэ арад зоной ажамидардаг газар дэ­бисхэртэй холбоотой.

Буряад хэлэндэмнай дүрбэн томо нютаг аялга илгардаг гээд мэдэ­нэбди. Элинсэг хулинсагуудаймнай эзэлжэ һууһан элдин дайдын шэмэ шүүһэ шэнгээһэн эхэ хэлэнэймнай нютаг аялганууд өөһэд хоорондоо балайшье ехэ илгардаггүй гээд мэ­дэнэбди. Бэе бэеэ ядамаггүй ойлго­од ябаһан буряадууд яаха аргагүй саашанхи хүгжэлтыень хараха бай­гаабди. Хэлэнэйнгээ илгаа хэрэг болгожо бэдэрээд, бутаржа, таһаржа байнгүй, эбээрээ хэлсэжэ, энэ үдэрэй бэрхэшээлнүүдые гаталха аргаа хөөрэлдэел.

Бэшэгэй хэлэ баяжуулха үүргэтэй

Дабташагүй һайхан нютаг аял­га бүхэн үндэһэн буряад хэлыем­най баяжуулха үүргэеэ хүсэд дүүрэн дүүргэнэ гэхэдэ, багаханшье алдуу болохогүйл даа. Хамбымнай эдэбхи үүсхэлээр эмхидхэн байгуулагдаһан “Буряад ФМ” радиогоор агаарай долгиндо нютаг аялганууд жэлэй дүрбэн сагта үдэр бүри бэе бэеэ һэлгэн зэдэлжэ, шагнагша олоной шэхэнэй шэмэг болоно.

Хүн бүхэн ондо ондоо диалектнүүдтэ дадаа. Олоной хабаадалга­тай хэмжээ ябуулгануудта эхэ, эсэ­гынгээ һургаһан, нютаг зонойнгоо хөөрэлдэдэг аялгаар эшэн гайхангүй хэлэдэг болообди. Аман хэлээр харил­сахые, гансал өөрынгөө нютагайхяар хэлэхые хэншье хориногүй ха юм. Юундэб гэхэдэ, нютаг аялганууднай яряанай хэлэн болоно бшуу. Бэшэгэй дүрим гэжэ тэдээндэ байдаггүй, хүн бүхэн хэлэдэгээрээ хэлэнэ. Нэгэ үгые нэгэл аймагта гү, али нютагта хоёр-гурбан ондоогоор хэлэхэ ушарнууд али олон ха юм.

Сагай ошохо тума, мүнөө үеын сүлжээн, холбооной хурдан түргөөр хүгжэхэ бүри хэлэмнайшье нэгэ дороо байхагүй. Мүн лэ хүгжэхэ. Энэ замдань нютаг аялгануудынь аргагүй ехэ түшэг тулгууринь боло­хо жэшээтэй.

Нютаг аялгануудые бэшэгтэ ору­улха тухай бэшэ, түрэл хэлэеэ сэсэр­лиг, һургуулинуудта һайн дураар бэшэ, уялгалжа үзүүлхые бусааха ажал ябуулха хэрэгтэй. Тиихын тула гүрэнэй засагай зургаануудта оло­ной хандалга орохо ёһотой болоно. Газар уһан дээрэхи гансахан хэлэм­най гамнамаар үнэтэй. Абархын арга бэдэрэел, буряадууд!

Анна ОГОРОДНИГОЙ гэрэл зураг