XX зуун жэлэй эхеэр алтан дэлхэй дээрэ мүндэлһэн зониие гайтайхан ажабайдал хүлеэжэ байгаа: хубисхал, ангиин тэмсээн, шуһата хамалганууд, дэлхэйн дайн... Иимэ шэрүүн, хатуу байдал соогуур тэсэжэ гараһан арад зоной нэгэн, минии нютагай ахатан болохо Бадма Намжилон болоно.
Эмниг мори эмээллэгшэ
Бадма Сампилович Намжилон 1903 ондо Хэжэнгын Булагта Сампилов Намжилай гэр бүлэдэ түрэһэн. 10- тай болоходонь, Намжил баабайнь Чисаанын дасанда хубараг болгожо үгөө. Хоёр жэл дасанда һураад, һүүлдэнь Загаһатада эхин шатын Хударайн-Буряадай һургуулида һураа. Тэрэ үедэ түрүүшын энэ һургуули Тыжин гэжэ хүнэй гэртэ нээгдэһэн. Амаралтадаа гэртээ ерэхэдээ, Радна, Жалсан, Цырма, Долгор гэжэ аха дүүнэртэеэ гэрэйнгээ ажал хамһажа хэдэг, ехэл бэрхэ, урагшаа һанаатай хүбүүн байгаа. Мэдээжэ багша болоһон Долгор Намжиловна дүү басаганиинь иигэжэ хөөрэдэг һэн: «Бадма ахаймнай эмниг мори һургахадаа, ехэ бэрхэ бэлэй». Жэшээнь, Намжилай Хээр гэжэ мориниинь 1914 ондо Джарун Хашорай рамнайда зорюулһан ехэ һайндэртэ 70 морид сооһоо түрүүшын һуури эзэлһэн юм. Мориной жолоошон Бадмын нүхэр Норпол Дарижапов байһан.
Сагаантаниие, семёновтониие, япон булимтарагшадые бута сохиһоной удаа Бадма Сампилович Зүблэлтэ засаг бэхижүүлхын түлөө ехэ ажал ябуулһан. Хошуунай ревкомой гэшүүнээр, секретаряар эдэбхитэйгээр хүдэлөө.
XX зуун жэлэй хорёод онуудаар Хэжэнгэдэ, Хоридо Балагад хошуун гэжэ теократическа гүрэн бии болоо. Энэ гүрэнэй толгойлогшоор йогоозор Сандан лама һунгагдаһан. Бэеэ даанги, хайшаашье хабаадахагүй гүрэн буряад арадаа энэ хүндэ ангиин дайнай үедэ хамгаалха, хүбүүдээ дайн сэрэгтэ ябуулхагүй һэдэлгэтэй байгаа. Балагад хошуун тухай Цырен Галановай «Хун шубуун» гэжэ роман дотор тодоор бэшээтэй. Энэ политическэ хүдэлөөе даралганда Бадма Намжилон хубитаяа оруулһан.
Бадма Сампилович 1922 оной январь һарада Москвада үнгэргэгдэһэн Алас Дурнын арадуудай хуралдаанда түлөөлэгшэ болоһон байна. Нютагаа бусаад, Шэтэ хотодо ЦК РКГ-гай Дальбюрогой партийна һургуули эрхимээр дүүргээ. Һүүлдэнь Үбэр Байгалай губкомдо инструктораар, хожомынь Агын комсомолой райкомой секретаряар хүдэлһэн. 1924 оной июнь һарада ОГПУ-да хүдэлхэеэ эльгээгдээ. Хори аймагай ОГПУ-гай бүрин эрхэтэ түлөөлэгшын туһалагша болоод, һүүлдэнь ГПУ-гай областной зүүн таһагай даргаар томилогдоо.
Мүнөө сагай үндэрһөө бодоод үзэхэдэ, энэ хүн тэрэ үедэ зүб гү, али буруу ябадал хээ гү гэжэ сэгнэхэнь ехэтэ орёо байна. Юундэб гэхэдэ, хүн бүхэн өөрынгөө үе сагай эрилтээр ажаябадалаа бүтээдэг.
Бадма Сампилович 1920-ёод оной эхеэр Эрхүүгэй Алайрһаа гарбалтай Агафья Матвеевна Николаева гэжэ врач нүхэртэй болоһон. Комсомольск-на-Амуре хотын ехэ барилгын газарта аймшагтай халдабаритай үбшэн гэнтэ дэлгэржэ, олон тоото эмшэд эльгээгдэһэн, тэдэнэй тоодо Агафья Матвеевна ошоо. Юун аюул болооб даа, мэдэгдэнгүй үлэшөө: ой тайга соо энэ залуу доктор наһа барашоо.
1929 ондо Бадма Намжилониие Сибириин ОГПУ-да хүдэлхыень Новосибирск хото уриһан. Эндэһээ Хадата-Алтайда, Хакасида, Омскын, Томскын можонуудта Совет засагай урдаһаа бодоһон контрреволюционно буһалгаануудые дараха ехэ шанга ажаябуулга бүтээһэн. 1930 оной намар СССР гүрэнэй ОГПУ-гай аппарадта уригдажа, үшөө нэгэ шата дээшээ дабшаа. Хажуугаарнь хилэ сахилгын НКВД-гэй дээдэ һургуулида монгол курсантнуудта багшалаа.
1935 ондо Сталинград (Волгоград) хото эльгээгдээ. Тэндэ ажалдаа ехэ амжалта туйлаһанайнь түлөө Бадма Намжилондо комбригай үндэр нэрэ зэргэ олгогдоһон. Энэмнай мүнөөнэй сэрэгэй зиндаагаар генерал-майор болоно. Тиихэдээ Б.С. Намжилон буряад арад сооһоо түрүүшын генерал болоно.
Хамалган
Тиигэһээр байтар, шэмэрүүн, хүйтэн 1937 он орожо ерээ. Энэ мухай репресси Бадма Сампиловичые баһал дайраһан.
Бадма Намжилон өөрынгөө хуряангы намтар соо иигэжэ бэшэнэ: «ГПУ-гай ямаршье гэмгүй үнэн сэхэ коммунистнуудые худал донгодолгонуудаар хюдажа байхые хараад, ехэ һэжэг түрөө бэлэйб. Энэмнай ехэл буруу юумэн боложо байна гэжэ энэ бодолоо «нүхэртөө» хэлэн гэһээм, тэрэ үдэртөө намда гэмнэлгын саарһа «зохёогоод» һэн. Манай ОГПУ-да 50-яад коммунистнууд һэн. Партийна суглаан дээрэ тэдэнэй нэгэнииншье намайе дэмжээгүй. Хүн бүхэн өөрынгөө ами наһанай түлөө айгаа. Би гансаараа энэ репресси буруу хэгдэжэ байна гэжэ хэлээд, партиһаа, ажалһаа гаргуулаад, хэншье бэшэ болошооб». Партиһаа, ажалһаа гаргаад, миин орхёо хадаа болоо. Үгы һаа, нэгэ ГУЛАГ-та шархияа хатааха саг болохо байгаа. Хамтын, ОГПУ-гай ажалда ябахаһаа бэшэ ондоо мэргэжэлгүй Бадма Сампилович элдэб ажалда хүдэлхэ баатай болоо. Сталинградта архиин заводто ревизороор, «Пролетарский труд» заводто юрын ажалшанаар, Москвада Зүүн зүгэй арадуудай дээдэ һургуулида оршуулагшаар хүдэлөө.
Ленинградые хамгаалагша
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, Бадма Сампиловичай фронт ошохо гэхэдэнь, наһатай болоот гээд абажа үгөөгүй. Тиигээшье һаа, һүүлдэнь һайн дураараа сэрэгтэ абтажа, Ленинградска фронтын 79-дэхи бэхижүүлгын райондо астрономическа обсерватори хамгаалганда хабаадаа. Ленинградай бүһэлэлгые бута сохилсоод, Финскэ заливта оршодог Дато гэжэ арал дээрэ дайгаа дүүргээ. Дайгаа дүүргэжэ, даагаяа һүүлдээд, 1945 ондо Москва хото бусажа ерээд, дайнай үедэ элдэб ушараар олдохоёо болиһон зониие бэдэрдэг СССР-эй Улаан Хэрээһэнэй түбэй бюродо инспекторээр, монгол хэлэнһээ оршуулагшаар, Мосгорбанкын кассир- инкассатораар хүдэлөө. Иигэжэ эндэ-тэндэ хүдэлхэнь хүндэ болоод, 1948 ондо гэр бүлэтэеэ түрэл Буряадтаа бусажа ерээ.
Түрэл Буряадтаа
Бадма Намжилоной хоёрдохи нүхэрынь Анастасия Михайловна Сахьянова болоно. Анатолий хүбүүниинь мүнөө Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг. Анастасия Михайловна 97 наһа хүрэжэ, 2002 ондо нүгшэһэн юм.
Хори аймагай райисполкомой түрүүлэгшын орлогшоор томилогдоо, һүүлдэнь «Улаан туяа» гэжэ аймагай сониной захирал болоо. Хожомынь 1953 оной август болотор Хэжэнгын Загаһатада партийна эмхиин ударидагшаар хүдэлжэ, наһанайнгаа амаралтада гараа.
Нютагаймнай зүрхэтэй, дорюун хүбүүн бүхы ами наһаяа Зүблэлтэ засагай бэхижэжэ бүхэжэхын түлөө зорюулаа. Ямаршье ажалда хүдэлхэдөө, хэды хүндэ сагай дайралдаашье һаань, ОГПУ-НКВД, Агууехэ Эсэгын дайн, юрэнхы ажабайдалдашье Бадма Сампилович Намжилон хододоо үнэн сэхэ, эмхи гуримтай, даруу ухаатайгаар ажалаа ябуулдаг байһан.
1956 оной ХХ партийна съездын үндэһэн дээрэ Бадма Намжилон огто гэмгүй гэжэ тодоруулагдаа. Хардалгада орожо гэмнэгдэһэншье һаа, Эхэ орондоо үнэн сэхээр албаяа бүтээгээ, дайлалдаа. Наһанайнгаа амаралтада гарахадань, РСФСР-эй тусхайта пенсионер зэргэ олгоо һэн.
Бадма Сампилович Ажалай Улаан Тугай орденоор, «Дайшалхы габьяагай түлөө», «Ленинград хотые хамгаалһанай түлөө», «Германиие илаһанай түлөө», «Агууехэ дайнай үедэ габьяа- та ажалай түлөө», «Ленинг- радай 250 жэлэй ой” медальнуудта хүртэһэн байна. Эдэнһээ гадна олон тоото грамотанууд барюулагдаһан.
Хэжэнгын Булаг гэжэ багахан нютагһаа гараһан, түрүүшын буряад комбриг Бадма Намжилон 1972 оной зун наһа дүүрээ.
Хүнэй наһанай богонишье һаань, хүн бүхэн өөртэнь үгтэһэн саг соо ажабайдалаа зохёогоод, элдэб бэрхэшээлнүүдые дабаад, тэрэ түүхэтэ сагайнгаа эрилтэ соо ябаад, гэр бүлэ боложо, үри хүүгэдтэй болоод лэ, энэ алтан дэлхэйһээ халина гээшэл даа.
Жалсан ДОНДОКОВ
Хэжэнгэ