​​Ашата гэрэлээр арюудхагша

Эрмитажай захирал Михаил Пиотровский Лэгсэг ламада шудхамал хүшөө дамжуулна

Буян хэшэгэй зам заха үзүүргүй, буянта хэрэг – сэгнэшэгүй, буян хэшэгэй далай – оёоргүй. Буянта хэрэгэй жолоо гартаа бахим адхажа, бурха­най боди гэгээн һургаалай ашата гэрэлээр бүгэдэ зонойнгоо һанаа сэдьхэл арюудхагша олон тоото лама санаартанай нэгэн – Хориин Анаа дасанай шэрээтэ Дарижапов Лэгсэг ламбагай гээшэ.

Анаа дасанай шэрээтэ

Һаял дүшэ хүрэжэ ябаһан Лэгсэг ламбагай онсо илгарма: шэг шарай­гаараа сэбэр, үндэр тэгшэ бэетэй, га­даада түхэлдөө таарама хурдан хурса ухаатай, хатуу зоригтой, холын хараа бодолтой. Үбэр Байгалай Новопав­ловск һуурин тоонтотой, Хэжэнгын 2-дохи һургуули түгэсхэһэн, Ивал­гын дасанай ехэ һургуулиин гүн уха­анай факультет 1999 ондо дүүргэһэн намтартай.

2005 ондо Анаа дасанай шэрээ­тээр томилогдоһонһоо хойшо 30- аад гаран онуудта һандаргагдаһан хори буряадуудай гол дасанай түүхэ гүнзэгыгөөр шудалаа. Энэ хэрэгтэнь Анаа нютагай үндэр наһатай М.Г. Ширапов, С.Г. Базардараев гэгшэд туһалаа. Иигэжэ Лэгсэг ламбагай дутуу дундыень дуһал дуһалаар суглуулжа, Анаа дасанаа һэргээн бодхоожо, алдар солыень, нэрэ түрыень бусааха гэһэн зорилго табиһан байна.

Тохорюугтада 60 шулуун обоо бодхоогдоо

Ехэ багшанарай гаталһан замайнь намтар бэшэгдээ, 6 хүнэй намтар бэ­лэн болоо.

Нигүүлэсхы туһаламжын мара­фон (2009 он) үнгэргэгдэжэ, Согчен дуган, 16 бурхан һэргээгдээ. Мүнөө алталмал гунгарбаа соо бурхад яла­ран толорон һууна.

Дасанай һандаргагдахын урда 22 хүндэ нангин шүтөөнүүдыень хада­галхыень тараажа үгтэһэн түүхэтэй. Хэдэн үедэ тэдэнь нюусаар дамжуулагдадаг байһан. Тэдэ шүтөөнэй нэ­гэн – алтан субарга – Yльдэргэһөө Анаа дасандаа бусаагдаа.

Энэ дасандамнай 13-һаа 23 жэ­лэй туршада Этигэлэй Хамба лама һууһан гээд һануулая.

Зүб даа. Бүгэдэ арад зонойн­гоо аша туһаар, оролдолгоор һандаргагдаһан шулуун дасанай ха­жуугаар һүр ехэтэ дасан, дуганууд, субарганууд бодхоогдоо.

Анаа дасандаа яаража дүтэлхэдэм, саб сагаахан 108 субарга (иимэ су­барганууд гансал Монголдо бии) сайбалдан тобойлдоно. Эдээниие ганса хори буряадуудһаа гадна ондоо отогоорхид бодхоожо, омогойнгоо һүр һүлдые үргэжэ, хии мориёо дээ­шэнь хиидхүүлжэ, уг изагуурайнгаа таһаршагүй холбоо хэтэ мүнхэдөө байгуулжа, Лэгсэг ламын туһаар саглашагүй буян олоһонииень дамжаггүй.

Жэл бүхэндөө 108 субаргын уншалга, үргэн дэлисэтэй на­адан үнгэргэгдэдэг. Энэ жэл олон лама санаартанай хабаадалгатай һандаргагдаһан шулуун дасан дотор бүмбэ нюугдаа.

Хорёо соонь олон зоной багтаха­ар дасан соо орожо, уран гоёор шэ­мэглэгдэнхэй алтан гунгарбаа соо һууһан бурхадта шүтэн мүргэхэш.

Тэндэл һая бодхоогдоһон Ногоон Дара Эхын дуган түүхэтэ ушарал­тай холбоотой. 1873 ондо аяншалжа ябаһан 2 дугаар Александр хаанай хүбүүн Алексей Анаа дасанай Согчен дуганай баруун талада нээгдэһэн хүшэгын саана үлгөөтэй ородой ха­ашуулай, тэрэнэй тоодо эсэгынгээ дүрэ хаража, тон ехээр гайхаһан, уярһан гэдэг. Яаража ябаһанаа мар­таад, эндэ һэеы гэр соо үнжэһэн. Тэрэ үеын шэрээтэ Алексейһээ Сагаан Дара Эхын ордон бодхоохо тухайгаа зүбшөөл гуйгаа. Уданшьегүй тэрэнэй һууһан һуурида Сагаан Дара Эхын ордон бүтөө (30-аад онуудта тэрэнь һандаргагдаа).

2017-2018 онуудта Лэгсэг ламын оролдолгоор «…эмүнэ зүгэй Буда­ланай оройдо Эрдэнитэ сагаан агын дотораа элдэб зүйлэй бүжэг еэр са­гуугша…» Ногоон Дара Эхын һаргама һайхан дуган бодхоогдоо. Тэндэ орожо, зальбаран шүтэхэш. Саашаа найман отошонорой дуган орожо, эмшэн, аргашан бурхадтаа мүргэжэ, сэдьхэлээ ханаанабди.

Анаа дасан Гомбо сахюусантай. Гомбо сахюусантай дуган бүтэжэ эхи­лэнхэй.

Романовтанай уг изагууртай холбоотой

1764 ондо 2дугаар Екатери­на хатанай зарлигаар Даши-Дор­жи Заяев Зүүн Сибириин ба За­байкалиин хизаарай түрүүшын Бандида Хамбаар томилогдоо. Даши-Доржи Заяев олон тоото делегаци­тай (Хориин тайшаа Ринчин Шодоев ошолсоһон) Санкт-Петербург ошоо. Хатан тэдэниие хүндэтэйгөөр угта­жа абаад, өөрынгөө шудхамал хүшөө бэлэглэһэн ха. Тэрэ хүшөөнь Анаа да­санай Согчен дуганай баруун талада һуурияа эзэлээ.

Хори буряадуудай ород хаашуул­тай тогтоһон холбоо барисаан 1 дүгээр Пётр хаанда Москва гуйлтаар ошоһонһоо эхитэй. 1728 ондо Пётр хаан хорёорхиндо 11 туг, 1837 ондо Николай хаан 14 алтан туг 11 эсэгын толгойлогшодто дамжуулаа. Импе­раторнууд хаан шэрээгээ эзэлхэдээ, өөһэдынгөө гоё портредүүдые Анаа дасанда Эрхүүгэй губернатораар дам­жуулдаг байгаа. 1917 - 1937 онуудта бүхы юумэн үгы хэгдээ.

Yнгэрһэн сагай түүхэ һэргээн бод­хоохын тула Анаа дасанай шэрээтэ Лэгсэг лама архивай дансануудые шэнжэлжэ, «Дэмбэрэлтэ хэрэгүүд зо­нойм сэдьхэлдэ дурсагдан мүнхэрэг» гэһэн түсэл зохёон бэелүүлээ. Ека­теринын шудхамал хүшөө Санкт-Петербургһаа асарха талаар хэхэ ажалыень Ородой Холбоото Уласай Буддын шажанай заншалта Сангхын толгойлогшо Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев дэмжэжэ, адис хайра­даа хүртөөгөө.

Иигэжэ август һарада Буддын ша­жанай Росси гүрэндэ баталагдаһаар 225 жэлэй ойдо зорюулжа, Санкт-Петербургда үндэр хэмжээнэй үйлэ хэрэг үнгэрөө. Эрмитаж соо губерна­торай уялга дүүргэгшэ А.Д. Бегловой, түс музейн директор М.Б. Пиотров­скиин, Петербургын дасанай шэрээ­тэ Б.Б. Бадмаевай, мүн бэшэшье мэ­дээжэ зоной хабаадалгатайгаар баяр ёһололой оршон соо түүхэтэ хэрэг үнгэрөө. Эрмитажай директор М.Б. Пиотровский Анаа дасанай шэрээтэ Лэгсэг ламада Екатерина хатанай шудхамал хүшөө барюулаа.

Зарим зон хаашуулай портредүүдтэ, Екатеринын хүшөөдэ мүргэхэ бэшэ ха юмбибди гэжэ һанажашье болохо. Зүгөөр буурай сагай амисхаалай хүсөөр үнгэрһэн, мүнөө, ерээдүй үе сагые холбоһон таһаршагүй утаһан шэрээтым­най хүсөөр татагдаа гэхэдэ, алдуу болохогүй. Энээнэй үшөө нэгэ гэр­шэ гэхэдэ, Хориин харьяата газараар аяншалһанаа бусажа ябаһан үндэр түрэлтэ Алексейн, цесаревич Нико­лайн тогтоһон, амарһан, угтамжа болоһон газарнуудта субаргануудые бодхоожо эхилээ. Нэгэниинь Доодо-Анаагай харгын хажуудахи субарга замшадай анхарал татадаг.

Һаяын үдэрнүүдтэ Буряад Ула­сай Засагай газарта засаг түрэ баригшадай хабаадалгатайгаар Санкт-Петербургда болоһон үйлэ хэрэгүүдэй дүнгөөр презентаци ха­раалагданхай.

Хори нютагайнгаа үйлэ хэрэгүүдтэ эдэбхитэй хабаадагша

2010-аад онуудта Хориин 1-дэхи һургуулиин «Наследие» гэһэн түсэлэй ёһоор, Буряад Уласай Тол­гойлогшын орлогшо Б.Б. Жамбало­вай ба тус һургуулиин захирал Л.А. Цыдыпдашиевагай үүсхэлээр «Карта природного и культурного наследия Хоринского района Республики Бу­рятия» гэһэн тон туһатай карта зохё­огдожо эхилээ һэн.

Тус карта дээрэ байгаалиин ба соёлой баялигуудһаа гадна Лэгсэг ламын туһаламжаар Хори аймагай бүхы нангин шүтөөнэй газарнууд тэмдэглэгдээ юм. Авторынь, редак­торынь Эрхүүгэй гүрэнэй техни­ческэ университедэй техническэ эрдэмэй доктор, профессор Л.А. Пла­стинин (тус һургуулиин шаби) кар­тографическа түбтэ карта хэблүүлэн гаргаһан гээшэ. Иимэ карта Буряад Уласта гансал Хоридо бии болоһон.

Лэгсэг ламбагай эбтэй эетэй гэр бүлэтэй. Эржена нүхэртэеэ гурбан баатар хүбүүдээ, басагаа буряад ёһоор хүмүүжүүлдэг. Ехэ хүбүүниинь Екатеринбургын юридическэ ехэ һургуули дүүргээ.

Тобшоор хэлэхэдэ, иимэл даа, арад зоноо гэгээрүүлэн, буянай арюун за­маар хүтэлэн, эсэшэ сусашагүйгөөр ашата хэрэг үйлэдэн ябадаг манай шэрээтэ Лэгсэг ламбагай.

Ксения ГАРМАЕВА,

Любовь ЦЫДЫПДАШИЕВА