Дайшалхы баатарнуудаар
1978 ондо Буряадай багшанарай дээдэ һургуулида орохо шалгалта дабажа, 28 хүдөөгэй үхибүүд оюутан болоо һэмди. Буряад хэлэнэй багшанарые бэлдэдэг таһагта маанадай анха түрүүшынхиеэ орожо ерэхэдэмнай, аргагүй һайхан сэмсэгэр задарюун бэетэй, хурса хара нюдэтэй, дорюун дунда зэргын бэетэй багша угтан абаа һэн. Өөртэеэ танилсуулхадаа, буряад хэлэ бэшэгэй кафедрые даагша Цей-Жаб Цыдыпович Цыдыпов гээшэб гээ.
Багшамнай хэшээлээ нэгэл ондоохоноор үнгэргэдэг, тон ехэ шэнжэлгын ажаябуулга оюутадтаяа эмхидхэдэг байгаа. Буряад хэлэнэй грамматика тон орёо гэжэ мэдээжэ. Ном соо бэдэржэ олоһон жэшээнүүдээ багшадаа харуулжа, тэрэнээ зүб, бурууень бидэнэр баталдаг, зүб гэжэ зүбшөөжэ хэлэхэдэнь, ехэл омогорходог һэмди. Нэгэ ута гэгшын саарһан дээрэ буряад хэлээр таблица зуруулхадаа, бүхөөр хадуулгахые оролдодог һааб даа. Заримдаа бидэ залхуурхабди. Юуб гэхэдэ, тэрэ таблица ехэ нягтаар, сэбэрээр, алдуугүйгөөр бэшэхэ ёһотой байгаа ха юмбибди. Мүнөө һанахада, энэ ажалынь ехэл холын бодолтой байгаа гэжэ хэлэлтэй. Нэгэдэхеэр, сэдэбээ тон һайнаар һанажа абанаш, хоёрдохёор, бэдэржэ олоһон жэшээнүүдээ багшынгаа болон хамта һурагшадайнгаа урда зүб, бурууень баримталжа, баталжа һуранаш, үшөө тиихэдэ хүнэй урда дуугаржа һураха хэшээл боложо үгэдэг бэлэй. Багшамнай ехэл зоной, ямар бэ даа һайхан элшэ сасаһан сэдьхэлтэй хүн байгаа. Хүдөөгэй үхибүүдтэ ехэл эелдэр номгохоноор хандаха. Энэ хото город ерээд, толгойгоо эрьежэ ябаха хэрэггүй, томоотой ябагты гэхэ.
Аха курснуудта һуража байхадаа, багша тухайгаа, намтарайнь хуудаһануудһаа бүри дэлгэрэнгыгээр хөөрүүлжэ мэдэжэ абаа бэлэйбди. Цей-Жаб Цыдыпович Агын үргэн талын хүбүүн һааб даа. Түрэлхидынь 1930-аад онуудта хамалганда ороходонь, сэмүүн сагай хүндэ ташуур толгой дээрэнь нилээн бууһан хүн байгаа. «Арадай дайсанай хүбүүн» гэжэ тэрэниие гэмнэхэ. Тиигэжэ Ярууна руу сүлүүлһэн, энэ нютагые наһан соогоо ехэл дулааханаар дурсадагынь хөөрөөн сооһоонь элирдэг бэлэй.
Эсэгын дайнай эхилхэдэ, багшамнай дайн байлдаанай газарта ошоһон. Тагнуулшан ябаһан байдаг. Тагнуулшан гээшэ ехэл зүрхэтэй, хурдан бодолтой, хурса нюдэтэй хүн байха ёһотой. Үнэхөөрөө, Цей-Жаб Цыдыпович буряад хэлэнэйнгээ, оюутадайнгаа түлөө бүргэд шэнгеэр оролдожо ябадаг, шиидэмгэй, үнэншэ, зоримгой хүн байгаа. Цей-Жаб Цыдыпович манай бүлэг соо хэд һургуулиин дарганар болохоб, эрхим багшанар болохоб гэжэ хэлэжэ һууха. Үнэхөөрөөл, «Буряадай габьяата багша» нэрэ солотой Доржиев Жамбал Цыренжапович 30-аад жэлдэ директорээр хүдэлнэ. «Ород Уласай юрэнхы һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ» нэрэ солотой Донитова Любовь Бадмаевна олон жэлдэ һургуулиин директорээр хүдэлһэн. «Буряад Уласай габьяата багша», «Ород Уласай юрэнхы һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ» нэрэ зэргэтэй Жалсанова Людмила Дашидоржиевна аймагай эрдэм һуралсалай таһагые даагшаар, мүнөө БРПК-гай бэе тамирай факультедэй даагшаар ажаллана, мүн Махеев Борис Бадмаевич МВД-гэй майор болонхой, Шаракшанов Баир Викторович аймагай һуралсалай таһагта мэргэжэлтэнээр ажаллаһан.
Дээдэ һургуулида һуража байха үедэ болоһон һонин ушарнуудые дурдаха болоо һаа, нэгэтэ иимэ ушар болоһон юм. Манай бүлэг дунда курсда һуража байхадаа, сессиин үедэ тус курсые заагаагүй багша ерэжэ, шалгалта абахадаа, юундэшьеб хоёр–гурбан хүбүүдһээ бэшэ үхибүүдтэмнай “2” сэгнэлтэ табижа, стипенди абаха эрхэгүй болгохо гэжэ байхадань, тэрэ үедэ хажуугаарнай үнгэржэ ябаһан Цей-Жаб Цыдыпович юунэй болоһые мэдэхэдээ, саг дары ерэжэ, залуу багшада юуншьеб гэжэ хэлэһэн юм - бү мэдэе, тэрэ бэеэрээ дахяад шалгалтын асуудалнуудые хубаажа, экзамен тушааһан байгаабди. Хото городто 40 солхооб стипенди ехэ дэмжэлгэ гэжэ мэдэхэ багшамнай маанадтаа тиихэдэ туһалаа бэлэй.
Мүн баһа оюутан ябаһан Доржиев Жамбалай дурсалгаар Цей-Жаб Цыдыпович нэгэтэ хэлэһэн байдаг: «Жамбал, һургуулиин директор заабол болохош, үшөө дээдэ тушаалда һуужа магадгүйш. Директор болоходоо, нэгэ коньягтай орожо ерээрэй!»
«Үнэхөөрөөшье, 1989 ондо Хөөрхын һургуулиин директорээр томилогдоходоо, залуудаа юм гүб, аягүйрхөө юм гүб, коньяк абажа ошоогүйгөө мүнөө болотор шаналдагби», - гэгшэ бэлэй.
Оюутан ябаха үедэмнай үндэр эрдэмэй зиндаатай, ажабайдалдаа эсэгэ мэтэ маанадые абажа ябаһан Цей-Жаб Цыдыпович багшаяа тон дулааханаар һанан һанан ябадагбди. «Тагнуулшан хүн нэгэл дахин алдуу гаргажа болохо, харин таанар, багшанар болоһон зон, ажабайдалдаа алдуу эндүү гаргангүй ябажа үзөөрэйгты!» - гэжэ хэлэһыень наһан соогоо мартадаггүйбди.
БГУ-гай жасаһаа гэрэл зураг абтаба
Ж. ДОРЖИЕВ, Буряад Уласай габьяата багша,
Д. ДОРЖИЕВА, Ородой Холбоото Уласай гэгээрэлэй отличник