​​Хэлэнэй хүндэ асуудал хүлэр мэтэ һүжэрнэ

Дүхэриг шэрээ vk.com

Газарай хүрьһэн доогуур шургажа ороод, унтархаяа мэдэнгүй ууяжа, үбэл болоходо, саһан дороһоошье уурал, утаа гарган носодог хүлэр түймэр мэтэ, угсаата арадаймнай уянгата һайхан хэлэнэй мүнөөдэрэй байдал тухай хөөрэлдөөнүүд, саашанхи хүгжэлтыень элирхэйлхэ зорилготой зүбшэн хэлсэлгэнүүд һүүлэй үедэ замханагүй.

Аниргүй байха бүри айхаар болоно

Хэлэнэймнай асуудал хүлэр мэтээр бадархадажа, зааха зааханаар хэлсэгдээд, залирһан носоһон хоёрой хоорондо байтараа, һаянай һүжэржэ, оршон тойроноймнай уудамда улам бүри шангадажа, олоной шэхэндэ дуулдадаг болобо. Һанаагаа зобогшод үнөөхил зангаараа, олоншье бэшэ, үсөөншье болодоггүй, жэлһээ жэлдэ “жэгдэ амгалан”, һанаагаа зобохоһоонь сааша балай ехэ юумэн болоодшье орхидоггүй һэн.

Тиигэһээр яаһаар байтарнай, саг ошохо тума, түрэлхи хэлэнэймнай бодото байдал доройто доройтоһоор, абарха, аршалхааршье юумэмнай дууһахын туйлдаа хүрэжэ байна хэбэртэй. Бодоод үзэхэдэ, бүрил һаа аймшагтай. Хотын хүүгэдһээ байтагай, хүдөөгэймнай үхи, хүбүүд буряадаараа хэлэхэнь хомор болошоо. Сэсэрлигүүдтэ түрэл хэлэн дээрэнь багашуулые хүмүүжүүлхэ гээшэ һая болотор үгы байгаа. Угайдхадаа, гансал буряадуудай ан-бун ажаһуудаг холын нютагуудта түрэл хэлэн зэдэлхэеэ болинтоно.

Тииһээр байтар хуули зохёон гаргадаг засагаймнай үнгэрһэн зарлалай дээдын зургаанда болбосорол тухай хуулида оруулха хубилалтанууд зүбшэн хэлсэгдэжэ, арадай һунгамалнуудай дуугаа үгэһэнэй дүнгүүд олониие гайхуулаа һэн. Уданшьегүй, 2018 оной намар, гүрэнэй хуулида тусхай хубилалтанууд оруулагдажа, үндэһэн арадуудай хэлэнүүд уялгата ёһоор бэшэ, һурагшадай эхэ, эсэгэнэрэй гү, али бусад хуулита түлөөлэгшэдэй мэдүүлгээр, һайн дураар үзэгдэдэг болгогдошоо бэлэй.

Хоёр хари хэлэ үзэхэ ёһотой

Харин тиихэдэ, тэрэл хуулиин ёһоор һургуулинуудтамнай хоёр хари хэлэн заатагүй заагдаха ёһотой болонхой. Гүрэнэй үндэр зиндаатай ород хэлэн үзэгдөөхөөрөө үзэгдөө юм ааб даа, ямар асуудал байхаб. Хажуугаарнь үшөө хоёр хари хэлэ үзэхыень үхибүүдые баалажа байһан аад, олон тоото үндэһэн арадуудайнгаа түрэл хэлэнүүдые һайн дуранай болгоходоо, дээдымнай засаг баригшад, хуули зохёон баталдаг сэсэн мэргэн түлөөлэгшэднай юун гэхэеэ һанана хаб? Россиин бүридэлдэ ородог уласуудай Үндэһэн хуулинуудта гүрэнэй гэжэ оруулагданхайшье һаань, олон-олон хэлэнүүдээ “үзөөшье һаатнай, хамаагүй, үгышье һаатнай, өөрэгүй” гэһэн болонол даа.

Энээнтэй, энээнгүй хүшэр байдалда ороһон хэлэнүүдээ үхибүүдтээ үзүүлхээ болиходонь үшөө һайниинь боложо үгэһэн гүрэнэй хуулиин харша нүлөө дурдан хэлээгүйдэ аргагүй. Нарин ухаатайгаар бэшэгдэһэн хуулиин бүхы харюусалга хүнүүд дээрэ тохоно бшуу. Хүн бүхэн шиидхэбэри абахадаа, ямар шалтагаан урдаа барихаб, таажа ядахын аргагүй. “Зургаан үдэр бэшэ, табан үдэр һураг үхибүүмни. Амаралтын үдэр һургуулида ябуулаад яаха юм, хашартай!”. “Аяар дүрбэн хэлэ үзэжэ зобонхаар, гурбые үзэг. Буряад хэлэ мэдээшьегүй һаа, балай ехэ гарзалхагүй”. “Буряад хэлэн орёо, нобшо. Үхибүүнһээ байха, томо хүнэй ойлгожо ядахаар!”. Иимэрхүүл хөөрэлдөөнүүд түрэл хэлэеэ шэлэхээ залхуурһан бүлэнүүдтэ болодог гэжэ мэдэхын тула, мэдэлшэндэ ошоһоной хэрэггүй. Мүнөөдэрэйнгөө байдалые хүнгэн болгохо гэжэ оролдоходоо, үри хүүгэдэйнгөө ерээдүйдэ арай буруугаар нүлөөлжэ байһанаа ойлгоһой даа нютагаархиднай!

Хүлэр гэжэ юун бэлэй?

Элдэб янзын мододой жэгдэхэнээр зэргэлжэ ургаһан ой соо намар бүри хагдаран унадаг набшаһа намаан хэдэн зуугаад жэлэй туршада суглара сугларһаар, ой соохи газар дээрэ зузаан дэбдихэр болонхой байдаг. Тиигэһээр байтар хүбхэгэр зузаан тэрэ дэбдихэрэй дорохи талань үжэжэ эхилхэдээ, агаар дутажа эхилдэг юм. Хала халаһаар, гал абалсаад, аалиханаар шатажа захалха. 
Харин дээрэхи зузаан талань шиигтэй нойтон гү, али шорой, саһаар хушаатай хадаа, дууһан шатангүй, досоо таладаа хүнды болоһон нүхэеэ хабхаглаһан зандаа үлэшэһэн байдаг. Энэ хадаа – ёһотой хүлэр. Айхабтар аюултай түймэр. Буряад ороноймнай ой тайгатай, нуур сөөрэмтэй газарнуудта ушардаг. 
Юушье тухайлангүй, ой соогуур бэлшэжэ ябаһан залуу, дүршэлгүй зэрлиг амитадай хүлэрэй һабарта орожо, амидыгаар шарагдаха ушарнууд али олон байдаг гээшэб!
Газар доогуур аалиханаар носожо, нилээн зузаан хүрьһыень эдижэ, хүнды болгоһоншье һаа, дээдэ талыень тэрэ хэбээрнь үлөөхэ “мэхэтэй” хүлэр набша намаанай “хабхаг” доро ээлжээтэ хохидогшые “хүлеэжэ” хэбтэдэг зантай. Тэрэниие гэшхэжэ, тамын оёорто амидыгаар шарагдаха үйлэ хубитай амитадай али нэгэнэйньшье амиды гараһан тухай мүнөө болотор дуулдаагүй.
Заримдаа газар дороһоо гараха нүхэ һүбэеэ олоһон хүлэр хомхой хэлэеэ бултайлгажа, бага һэбшээлхэдэ, бүхы хүсэ шадалаа харуулха аргатай. Хуурай сагай тушаалдабал, харгы дээрэнь ушарһан хамаг юумэ шатаан һалгаадаг. Хүхэ шонын хүлдэжэ үхэмэ хүйтэн үбэлэй саг байгаа һаа, хүбхэгэр зузаан хүнгэрэг дороһоошье уурал мананай ууяжа байхые харахаар байгша.

Мичик Цоктоевой гэрэл зураг

Һанаа зобогшод олошороо гү?

Буряад Уласай Толгойлогшын ба Засагай газарай захиргаанай эмхидхэһэн, Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай дэмжэн оролсоһон “дүхэриг шэрээ” энэ һарын тэн болоогүйхэндэ үнгэрөө гээд олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүд элбэгээр дуулгаа һэн. Гол түлэб шиидхэбэринь – буряад хэлэеэ бүримүһэн дэмжэлгэ.

Үндэһэтэнэй номой сангай хоёрдохи дабхарай һаруул нэгэ танхим соо багтажа ядама олон зоной сугларһые харахада, хэлэнэймнай “хүлэр түймэр” газар доогуур аалиханаар аһажа байхаяа болёод, хушалтаяа хүү сохижо, газаагуур соробхилбо гэжэ ойлгохоор байгаа. Хэмжээ ябуулгын үедэ сэхэ дамжуулга элбэгээр эмхидхэжэ, дэлхэйн алиншье буланда байһан буряадуудай хараха, шагнаха арга боломжо олгогдоо.

Шанга шангаар хөөрэлдэһэнэйнгээ удаа, бэе бэедээ хэлэһэнээ хүсэд дүүрэн ойлгоншьегүй, элдэб дүнгүүдые согсолжорхёод, һүүлэй һүүлдэ буруу һүрэхэгүйн тула, бултадаа амяа дараад, болоһоноо шэбшээд, бодожо үзөөд, дахин хөөрэлдэе гэжэ эмхидхэгшэд хоорондоо хэлсээ һэмди.

Сахим сүлжээнэй хурданда дашуураад, хойто үдэрэйшье болохые хүлеэнгүй, бодол һаналаа хубаалдаһан зариман өөһэдөөл мэдээ юм бэзэ. Хорюул, хаалтын саг бэшэ гүб даа.

Теэд үнэхөөрөө үндэһэн хэлэнэйнгээ түлөө һанаа зобогшод олон болошоо гү? Минии ойлгоходо, досоогоо һанаата болоод, олондо тэрэнээ мэдүүлэнгүй ябадаг зон (олонхи буряадууднай тиимэ даруу зантай ха юм) мүнөө һанамжаяа сэхэ хэлэдэг болоо. Энэ тон һайн.

Гэхэтэй хамта, зүбшэн хэлсэлгые хайшан гээд өөртөө хэрэгтэйгээр хэрэглэжэрхихэ ааб гэһэн зон харагдана һэн. Мүн тиихэдэ, буряад хэлэеэ огто мэдэдэггүй аад, ухаа зааха, сэсэрхэхэ зариман бии. Энэ дэлхэй дээрэ хүн боложо түрэхэһөө эхилээд, эхэ хэлээрээ һонирхоогүй, бэшэгэй хэлэн, диалект, нютаг аялга гэхэ мэтэ ойлгосонуудтай огто ушараагүй хүйхэрнүүд “дүхэриг шэрээгэй” дүлэндэ дулаасаха һанаатай ерээд һуунад һэн. Буряад хэлэн дээрэ үнгэргэгдэһэн тэрэниие ойлгоогүйдөө сухалдаад, түбэй талмай дээрэ гаража, сэхэ дамжуулгаар хараал, шэрээл табигшадшье харагдаха юм. Зай, яалай, анхарал татаһан асуудал яагаашье һаа, арадтамнай туһатай байһай.

Дүхэриг шэрээгэй үедэ

Оюна Забановагай гэрэл зураг

Бултанай ойлгохоор нэгэ хэлэн хэрэгтэй

“Дүхэриг шэрээдэ” ерэһэн, үгэ хэлэжэ, һанамжаяа элирхэйлхэ дуратай хүн бүхэниие шагнаха зорилго эмхидхэгшэд урдаа табиһан байгаа. Тиимэһээ засаг баригшад ганса “өөһэдынгөө” зониие асаржа, өөһэдтөөл хэрэгтэй юумэ хэлүүлээ гэхын яашье аргагүй.

Эрдэмэй хүреэлэндэ хүдэлдэг хэлэ бэшэгэй ухаанай докторнууд, Буряадай ехэ һургуулиин эрдэмтэ багшанар, болбосорол, һуралсалай бусад эмхинүүдтэ хүдэлдэг мэргэжэлтэд, ниитын эмхинүүдэй ударидагшад ямаршье баалалтагүйгөөр, өөһэдынгөө һайн дураар ерэжэ, “дүхэриг шэрээдэ” хабаадалсаа. Хүршэ хоёр нютаг можонуудаймнай түлөөлэгшэд Эрхүүһээ, Үбэр Байгалһаа айлшаар буугаа. Аймаг бүхэнэй һургуулиин багшанар, нютагай засаг баригшад олоор уригдаһан юм.

Гансашье үндэр наһатай, арадтаа хүндэтэй эрдэмтэднай бэшэ, мүн тиихэдэ дунда үеын зон, залуушуулшье һанамжаяа дуулгаа. Диилэнхи олоной хэлэһээр, литературна буряад хэлэмнай бултанда ойлгосотой, нэгэ зандаа байг лэ даа, эрид шууд хубилгаа һаамнай, заһашагүй алдуу болохо гэжэ олонхи хабаадагшад тэмдэглээ. Улаан-Үдэдөө ехэ һургуулида һурадаг оюутан хүбүүдэй хэлэһээр, хүдөөһөө ерээд, бэе бэеынгээ нютаг хэлэ ойлгожо ядаад, ородоор хөөрэлдэдэг болошохоор байна гэбэ. Литературна хэлэнэй үгы һаа, заал һаа тиихэ болонобди гэжэ тэдэнэр һанаагаа зобоно.

Нютаг аялгануудаа дэмжэхэ шухала

Гэхэтэй хамта, буряад хэлэнэй нютагай аялгануудые хүгжөөхэ хэрэгтэй гэжэ “дүхэриг шэрээдэ” хабаадагшад онсолһон байха юм. Зарим хабаадагшадай хэлэһээр, урда аймагуудта ажаһуудаг сонгоол, сартуул үхибүүд “һ” абяа хэлэжэ шададаггүй, тиимэһээ һургуулидаа зобоно, буряад хэлэеэ үзэхөө һананагүй.

Гансахан хэлэнэймнай нютаг аялгануудай хоорондо хүнэй гайхахаар илгаа үгы гээд эрдэмтэд тэмдэглэнэ. Ямаршье дүрим баримталангүйгөөр бэшэдэг болоо һаа, дам саашаа һургуулида тиигээд буряад хэлэ заажа эхилээ һаа, үхибүүдэймнай толгой соо худхаляа болохоһоо бэшэ, ондоо ямаршье үрэ гарахагүй гээд, эрдэмтэ багшанар, дүршэл ехэтэй һургагшад тоолоно.

Аман хэлэлгэ хүгжөөхэдөө, классһаа гадуур үнгэрдэг бүхы хэмжээ ябуулгануудта, кружок, секцинүүдтээ, дуу хатартаа, тоглолто наадандаа нютаг аялгаараа харилсахые хэншье хориногүй. Тиигээдшье, мүнөө али нэгэн аялга диалект газаашалха саг бэшэ.

Гадна, бэшэгэй хэлэн болон нютаг аялгануудай хэрэглэгдэхэ оршолон дэбисхэр хуулита шиидхэбэреэр баталагдаха ёһотой гэһэн тобшолол хэхээр. Диалектнүүднай бэшэгэй хэлэеэ баяжуулха үүргэеэ бүримүһэн дүүргэхэ ёһотой бшуу.