​Буряадби

Амар сайн, хүндэтэ уншагшад! Түрэлхи хэлэн тухай ехэ-ехэ үгэнүүд илангаяа һүүлэй үедэ ендэр дээрэһээ үргэлжэ хэлэгдэдэг болоо. Янза бүриин һанамжанууд байна. Теэдшье хэлэгдэхэнь хэлэгдээд, хэрэг болошодогһай гэжэ бодогдоно. Тиихэдээ хүн бүхэмнай түбһэн түрүүн өөрһөөл эхилхэ болонол даа: үргэлжэ буряадаараа дуугараад, үхибүүдтээ эхэ хэлэеэ дамжуулжа шадабал, бусад зониие шүүмжэлхэ дүүрэн эрхэтэй. Харин би тиигэхэ эрхэгүйб, юундэб гэхэдэ, хоёр монсогор хүбүүдээ буряадаараа хөөрэлдэжэ hургаагүйб. Энэ минии алдуу, зэмэ, зоболон. Тэрэнээ усадхаха гэжэ оролдолго гаргажа эхилэнхэйб.

Яагаад һургахаб?

Талын зониие, гүрэн түрын байгуулалта, эмхи зургаануудые, һургуули зэмэлээд һуухада - амар аабза. Тиигэхэ хэрэггүй. Үсөөн тоото арад хадаа эбтэйгээр, эмхитэйгээр шанга хэмжээнүүдые абажа, хэлэеэ һэргээхэ талаар ажал ябуулха уялгатайбди. Һаяхана Ивалгын дасанай ехэ һургуулида 31-дэхиеэ үнгэрһэн “Эхэ хэлэн – манай баялиг” гэжэ наадамай эхиндэ Хамба лама Дамба Аюшеев мүнөөдэрэй бодото байдалда сэгнэлтэ үгөөд, үхибүүдтэ иигэжэ хандаа:

“Буряадаараа хөөрэлдэнэгүйт. Хэлэеэ хүндэлнэгүйт. Би таниие хүсөөрөө яагаад һургахабиб? Хүдөө нютагуудаар ябажа, таниие баалаха болоно гүб? Тиигээшье һаам, үрэ дүн байха гү? Түрэһэн нютаг Шаргалжандам үхибүүд буряадаараа зугаалнагүй. Энэ багахан Эрдэмдэ найдахамнил үлөө гү? Ородоор дуугаржа байһан үетэн нүхэдөө шүүмжэлээд, шоо үзөөд, эшээжэ шадаа hаашни, Эрдэм, шамда баярые хүргэхэб...

Гэртээ, сэсэрлигтээ, һургуулидаа буряадаар дуугаржа байбал, дүн байха. Тиимэһээ үхибүүдээрээ буряадаараа харилсадаг гэртэхиниие дэмжэхэ хэрэгтэй...”.

Буряадай түлөө бүхыгөөрөө оролдолго гаргажа, бодотоор ажал ябуулжа байһан Хамба ламатай байһамнай – буряад арадай талаан гэжэ һанадагби. Түрэлхи хэлэеэ аршалан хамгаалха талаар бодото хэрэг ябуулнал даа. Теэдшье, өөрынь һанамжаар, хэлэеэ мэдэдэг зомнай үсөөрһөөр.

Түрэһэн нютагтаа түбэгшөөнги ябанабди

“Хэлэеэ алдажа байһандаа буряад арад өөһэдөөл зэмэтэйбди. Юундэб гэхэдэ, буряадби гэжэ бахарханагүйбди, бэеэ хүндэлнэгүйбди”, - гэжэ “Үльдэргэ” ажахын захирал Булад Будажанаев һанамжална. Тэрээнииень баталһан мэтээр Буряадай гүрэнэй Хүдөө ажахын академиин Хари хэлэнүүдэй тэнхимые даагша Сэсэгма Гармаева иигэжэ дуулгана:

-Тува, яхад, хитад болон бусад үндэһэ яһанай оюутад манай ехэ һургуулида һуралсал гарана. Тэдэн шанга-шангаар түрэлхи хэлээрээ бэе бэетэеэ хөөрэлдэнэ. Харин манай буряад үхибүүд лэ түрэлхи хэлээрээ дуугархаяа эшэдэг, зорюута мэдээшэгүй болодог. Хүдөөлиг гэжэ бодохо гээд аягүйрхэдэг.

Тиихэдэ олзын хэрэг эрхилэгшэ Владимир Жалсараевай хэлэһээр, нэн түрүүн хүдөө нютагуудаа һэргээхэ хэрэгтэй. Тиигэжэл аялгата һайхан буряад хэлэеэ абаржа шадахабди. Үлгы нютагтаа үхэр малаа хараад байбалнай, элдэб эсын үбшэ хабшаншье һүжэрхэгүй. Юундэб гэхэдэ, бэедэ ямаршье хорогүй, холисогүй эдеэ эдихэбди.

Хитадай Шэнэхээнһээ гарбалтай “Шэнэхээн” кафегэй эзэн Арсаланай һанамжаар, буряадуудые хажууһаа адаглахада, түрэһэн нютагтаа хариһаа ерэһэн айлшад мэтэ ябана. Хашуулжа, аймхай болошонхой гэжэ һанахаар. Хайратайшье гээшэнь.

Буряадууд яахадаа түрэлхи хэлэеэ мэдэнэгүйт гэжэ Хитадай Монголой үри һадаһан Шонхор ехэтэ гайхадаг, үзэн ядадаг. Гэртээ баабай эжынь заабол монголоор харилсагты гэдэг байһан хадань, Шонхор монголооршье, хитадааршье ядамаггүй һайн яридаг бшуу. Харин ородтоо тулюур тула, ород болошоһон хүбүүнтэеэ хэлэ амаяа ойлголсохонь ехэ хүндэ. Байгалма ханинь гэртээ оршуулагша болодог юм. Шонхорто иимэ байдал баһа нэгэ хубиин зоболон.

Гэрһээ хуу эхитэй

Улаан-Үдэдэ наһаараа байгаад, уһан буряад хэлэтэй зон бии. Дашибаловтанай бүлые жэшээ болгомоор гэжэ һанадагби. Бальжинима хурайха Бытыцу хээтэй хоёр Баир, Сэсэгма, Жаргал, Амгалан, Булад гэжэ табан үхибүү өөдэнь болгоо. Бултадаа буряад хэлэтэйнүүд. Үбэр Байгалай хизаарһаа гарбалтай Бальжинима хурайха Буряадай хүдөө ажахын ехэ һургуулида наһаараа багшалаа. Мухар-Шэбэрэй Боомһоо гарбалтай Бытыцу хээтэй элитэ ехэ ирагуу найрагша Цырендулма Дондогойтой хамта Буряадай багшанарай училищи түгэсхөөд, сэсэрлигтэ хүмүүжүүлэгшэ ябаһан. Багахан байхадаа, эсэгэнь лама байһан тула, гэртэхинээрээ Бытыцу хээтэй сүлэлгэндэ ябаад ерэһэн. Энээн тухай нэгэшье абяа гарадаггүй хатуу шанга байгаа гээд, мүнөө одхон хүбүүн Буладынь дурсадаг.

Гэр бүлын жасаһаа гэрэл зураг

Буряад арад эрдэм бэлигые үндэрөөр сэгнэдэг тула Дашибаловтан үхибүүдтээ бултандань эрдэм ном олгоһон. Илангаяа ехэ хүбүүн Баирынь археолог мэргэжэлтэй, түүхын эрдэмэй доктор болоһон. Арай түлэг наһандаа халин ошоһониинь харамтай. Эрдэм хүбүүниинь баһал эрдэмтэн - эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлжэ ябанал даа.

Баир ахай зундаа Бата баабайдаа Мухар-Шэбэрэй Боом руу ошодог байһанаа хэлэгшэ бэлэй. Теэдшье тэрээнһээ боложо буряад хэлэтэй болошоо гэхэгүй байнаб. Бальжинима хурайха Бытыцу хээтэй хоёр гэртээ үхибүүдээрээ юу ородоор хөөрэлдэхэб даа – буряадаараал дуугардаг байһан ха юм. Иимэ жэшээнүүд олон байхал даа. Хориин Тээгдэһээ гарбалтай Буряадай технологическа дээдэ һургуулиин багша ябаһан Буянта Дондоковой бүлэ нэрлэмээр. Хэжэнгэһээ гарбалтай Һамажаб ханитаяа хамта хоёр үхибүү өөдэнь болгоо. Хүбүүн басаган хоёрынь баһал уһан буряад хэлэтэй. Гэрэлма басаганиинь мүнөө экономикын эрдэмэй доктор нэрэ зэргэтэй ВСГУТУ-гай тэнхимые даагша юм. Баатарынь Прибалтикада ажаһуудаг. Гэрэлма аба эжынгээ һургаал заабаряар басагаяа баһал буряад хэлэтэй болгоо.

Улаан-Үдэдэ ажамидарбашье, түрэлхи хэлэеэ дамжуулһан гэр бүлэнүүд байнал даа. Харин буряад хэлэеэ тоонгүй ород тээшээ болгохоёо оролдоһон гэр бүлэнүүд баһал бии.

Буряадшье, ородшье бэшэ

“Хэдышье һайнаар ородоор дуугарбашье, ородуудай дунда ондоо яһанайл байхабди”, - гэжэ өөр дээрээ иимэ байдалые нилээд үзэһэн Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамал Матвей Баданов тэмдэглэнэ. Гэртэхинь ото ородуудай дунда ажал хэһэн: Байгалай целлюлоз үйлэдбэрилгын комбинат болон Селенгинскын комбинат барилгада эсэгэнь хабаадаһан хадаа гэр бүлөөрөө тэрээгүүр ажамидарһан.

“Буряадаар хэлэндэ орожо байһан би ородуудай дунда ороод, ород хэлэтэйл болоһомби. Һургуулида класстаа ори ганса буряад һуугша һэм. Хожомынь ород һамгатай болооб даа. Үхибүүдни холимог. Аша зээнэрэйм 75 хубинь - ород... Түрэлхи хэлээрээ дуугардаггүй хадаа “дохолон” лэ болоно гээшэб, - гэжэ Матвей Александрович сэхыень хэлээд, иигэжэ тэмдэглэбэ, - буряад хадаа буряадуудтаа дуратайб, буряадууд руугаа таталданаб гэжэ Хамба ламын асуухада хэлээ һэм”.

“Түрэлхи хэлэеэ мэдэдэггүй хүнүүдые харамсаараа ойлгодог болонхойб. Хүйтэн шэгтэй байдаг”, - гэжэ Буряадай гүрэнэй радиогой сэтгүүлшэн Дашима Цыдыпова нэгэтэ хэлээ һэн. Үргэлжэ нюур шарайшалан, диктофоноо баряад ябадаг хадаа Дашима хэлэтэй, хэлэгүй хүниие абаһаар лэ мэдэрдэг болонхой. Теэдшье буряад хэлэтэй уладнай тиимэшье бэлээр диктофондо харюусажа үгэдэггүй, айха гайхаха, яатараа радиогоор дуугардаг болоо юм гэжэ хүн юу бодохоб гэжэ түбэгшөөхэ. Тиигэнгүйгөөр, буряад хэлэтэй хүн тархияа дээрэ үргөөд, буряадби гэжэ омогтой ябыт даа гээд, уряалха байнаб.

Гэбэшье алибаа шалтагаанаар аба эжынгээ хэлэ алдаһан байбашье, буряадай үри бэшэ гэгдэхэгүй ха юм. Хэлэ хэзээдэшье шудалжа болоно гээд, Сергей Доржиевай уянгата мүрнүүдые дурадхахамни:

...Үндэр дээдэ һанаатай,

Үндэр дээдэ хэрэгтэй,

Шара тоһоор шэдэлсэн,

Зөөхэйгөөрөө будалсан,

Буряад арад зүүдэндээшье

Буряад шэгтэй ябуужан,

Буряад дайдын шүүһэн дээрэ

Буряадаараа жаргуужан!