938
Россиин Федерациин Коммунис партиин (КПРФ) үүсхэлээр Ород гүрэнэй олондо мэдээсэлнүүдые тараадаг хэрэгсэлнүүдэй бии болгоһон “Дайнай үеын үхибүүд” гэһэн ябуулга үргэн ниитэ зоной анхарал татадаг гээшэ. Гэбэшье Орос гүрэн түрэ, Россиин Федерациин Федеральна Соведэй Гүрэнэй Дүүмэ энэ ниитын ябуулгые баталжа, тусхай хуули абаад, ниитын эмхи байгуулаа һаань, һайн лэ байха һааб даа. 1929 оной январиин 1-һээ 1945 оной сентябриин 2 болоторхи үе соо алтан дэлхэйдэ түрэһэн хүнүүд энэ ниитын эмхиин гэшүүд болохо байгаа бшуу.
1895 оной шорой шарагшан Хонин жэлдэ хоюулаа түрэһэн, Һуури Бодонгууд угай Гомбын Санжимитаб (нютагай зоной нэрлэдэгээр Бобонши) Бүүбэйн Мэдэгма хоёрой бүлэдэ Түмэн хүбүүхэн 1935 оной модон хүхэгшэн Гахай жэлдэ Шандалиин һомоной Хужартай нютагта алтан дэлхэйдэ түрэһэн юм. 1944 оной намар 18 хүбүүд, басагад, тэрэ тоодо Базаров Түмэн-Доржо, Ешидоржиев Даша, Даржаев Галсан-Даша, Жамбалдоржиев Цыдыб, Дамбиев Насаг, Санжимитупов Түмэн, Бальжинимаев Бата-Мүнхэ, Гомбоева Маюр, Болотова Сайгарма, Дамдинова Лхамажаб, Арсаланова Сэсэг, Жигмитдоржиева Вера, Дугаржапова Сэсэг, Дашиев Бата-Мүнхэ, Нимаева Рэгзэд, Бальжинимаева Лхамажаб, Базарон Роберт, Жигжитов Бата-Мүнхэ нютагайнгаа һургуулиин нэгэдэхи класста һурахаяа ороо һэмди. Урда жэлынь Агын багшанарай училищи дүүргэһэн Дамдинжапова Цыпилма Дамдинжаповна маанадай түрүүшын багша боложо, бидэниие “а” үзэгтэй, 10 хүрэтэр тоотой танилсуулһыень мүнөө хүрэтэрөө һанажа ябадагбди даа. Малшадай үхибүүд хадаа ажалда яһала дүршэнхэй һэмди. Зунай амаралтын үедэ мал ажалда, үбһэ хулһанда хүдэлдэг байгаабди.
Дайн боложо байгаа. Эдеэ хоол, хубсаһа хунар дуталдаха. Харандааш, ручка, дэбтэр олдохогүй. Багшамнай, һургуулидамнай хүдэлдэг Дагбахай үбгэжөөл али бүхы аргаар һурагшадые элдэб юумээр хангадаг бэлэй. 1945 оной майн 9-дэ совет сэрэгшэд, манай Зэбсэгтэ Хүсэнүүд немец фашистнуудые эшээндэнь бута сохижо, туйлай ехэ Илалта туйлахадань, бүхы дэлхэй дээрэ угаа ехэ баяр болоо һэн. Манай һургуулиин байшан дээрэ улаан туг намилзуулагдажа, үхибүүдтэ һайндэрэй эдеэ хоол бэлдэгдэһэн байгаа. Багшанарнай Елена Борисовна Сопходоева, госпитальһоо урда тээхэнэнь табигдажа ерэһэн үбгэниинь Бабу (Николай) Жапович Гомбожабон, Цыпилма Дамдинжаповна Дамдинжапова, элдэб ажал хэдэг Дагбахай, тогоошон Норжима абгай, шорой хамагша Һамажаан абгай болон бусад согтой хүхюунүүд, зариманиинь баярлаһандаа нюдэнһөө нулимса дуһааһан байгаа һэн.
СССР-эй хоёрдохи зарлалай Верховно Соведэй һунгалта 1946 оной март һарада болобо. Ажалшадай депутадуудай Агын окружной Соведэй түрүүлэгшэ Чимитдоржи Дагбаин СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаһан байгаа. Зунай түрүүшын сесси дээрэ Чимитдоржи Дагбаин нүхэр И.В.Сталинда орожо, иимэ гуйлтатайгаар хандаһан юм: “Манай үхибүүд – малшадай, хонишодой үхибүүд. Эдэнэй түрэлхид түхэреэн жэлдээ холын бэлшээринүүдтэ зөөжэ ябадаг. Тиимэһээ тойрогой 2250 һурагшадта һургуулиин интернат байгуулаа һаа, һайн лэ байгаал даа”. Тэрэ депутадай гуйлтые хангаа һэн. 1947 оной эхинһээ хойшо Агын тойрогто интернадууд байгуулагдаба. Гүрэн түрэ малшадай үхибүүдые хубсаһа хунараар, эдеэ хоолоор хангахадань, түрэлхиднай, үхибүүд урмашан баярлажа, габшагай һайнаар ажалладаг, амжалтатай бэрхээр һурадаг байгаа.
Сэрэгэй албанда татагдаха болзорой хүрэжэ ерэхэдэ, Түмэн Санжимитупов гурбан жэлэй туршада Хабаровска хизаарай Советскэ Гавань хотодо алба хэһэн юм. Тэрэ үедэ сэрэгэй албанда аажам тэнюун байгаа. «Дедовщина» гэхэ гү, али аха заханарынь залуушуулаа баһадаг, харшалдаггүй һэн. “Түмэн, ерэ наашаа, волейбол наадая” гэжэ хоёрдохи, гурбадахи жэлээ алба хэдэг хүбүүд дуудажа байдаг һэн гэжэ нүхэрни хөөрэдэг бэлэй.
Албанһаа табигдаһанайнгаа һүүлээр Т.Санжимитупов нютагтаа хүдэлжэ захалба. Экстернээр шалгалта барижа, дунда һургуули дүүргэһэн тухай аттестат абаба. Саашадаа тэрэ Шандалиин Свердловой нэрэмжэтэ түрэл колхоздоо механизатораар, жолоошоноор ажаллажа, ажахынгаа баялигые улам арьбадхалсаһан байгаа. Газар багатай колхознай Хилада участок абажа, тэндэ 500 толгой үхэр, 2000 толгой хони малаа барижа, ажахыгаа үргэлсэһэн юм. Гомбо Жигмитдоржиев бригадираар табигдаба. Бутидэй Чимитдоржо, Сандагай Дондог тэрээндэ туһалха. Чимидэй Аюша, Шойдогой Нима, Будын Жигжит, Шагдарай Дамба, Базарай Рэгзэдма, Данчинай Дулмажаб, Бальжинимын Арсалан, Сандагай Амгалан, Базарай Болод, Балданай Норжимо, Тэхын Нима, Будын Дагжидма малшадаар, Жигмидэй Цырма малай аргашанаар ажаллаха. Аюшын Бата, Жанчибай Дугар, Санжимитабай Түмэн, Дашинимын Манзаргаша, Данчинай Цыренжаб, Батодоржын Манзаргаша жолоошодоор, механизаторнуудаар хүдэлдэг байгаа. Цэдэнэй Хуригадай, Жигмидэй Чимитцырен - комбайнернуудаар, Галсандаша Даржаев – ахамад инженерээр, Баяр Жамсоев – агрономоор, Хандама Базарова тоо бүридхэгшөөр ажалладаг һэн.
Нютагаймнай һургуулида шэнэ багшанар ерэжэ, эрдэм мэдэсэеэ үхибүүдтэ дамжуулдаг байгаа. Эдэнэй нэгэниинь Буряад-Монголой АССР-эй Хэжэнгын аймагай Арын Нарһан гэжэ нютагта 1939 ондо түрэһэн Вера Бадмаева байһан юм. Тэрэ 1956 ондо Хэжэнгын дунда һургуули дүүргэжэ, гурбан жэлэй туршада үйлэдбэри дээрэ хүдэлөөд, Шэтын багшанарай институдта һурахаяа оробо. 1965 ондо дээдэ һургуулияа амжалтатайгаар дүүргэжэ, географиин, биологиин ба химиин багшын диплом абаа һэн. Дээдэ мэргэжэлтэй багшые Агын тойрогой Дулдаргын районой Шандалиин дунда һургуулида ажаллахаар эльгээбэ. Хүдэлжэ захалхадань, Вера Цыремпиловнае 7-дохи классай хүтэлбэрилэгшөөр табиба. Энэ үедэ Б.Ц.Дашиев -директорээр, М.М.Мункуев завучаар хүдэлжэ байгаа. Саашадаа Цэнгэ Занданович Санданжамсоевой директорээр ажаллажа байха үедэ нютагаймнай һургуули дунда һургуули болгогдоо бэлэй.
Гүнзэгы эрдэм бэлигтэй, дүй дүршэлтэй Вера Цыремпиловна Бадмаева багшанарай, һурагшадай дунда хүндэтэй байгаа. Залуу коммунист В.Ц.Бадмаевае Шандалиин дунда һургуулиин директорээр дэбжүүлхэдэнь, тэрэ зургаан жэл соо энэ түрүү һургуулиие хүтэлбэрилөө һэн. 1992-1993 онуудта В.Ц.Бадмаева мэргэжэлээ дээшэлүүлжэ, хоёрдохи дипломоо абаад, һургуулиин психологоор арбаад жэлдэ хүдэлһэн юм. Тэрэ Агын тойрог дотороо түрүүшүүлэй тоодо багша-методист болоһон гээшэ.
Вера Цыремпиловна ниитын ажалда эдэбхитэйгээр хабаадахадаа, нютагайнгаа партийна эхин эмхиин секретаряар, эхэнэрнүүдэй соведэй түрүүлэгшээр һунгагдаһан юм. Үнэн сэхэ ажалайнгаа түлөө В.Ц.Бадмаева социалис мүрысөөндэ гурба дахин илажа, “Россиин эрдэм һуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ” гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн, “Ажалай ветеранай» медаляар шагнагдаһан байгаа.
1980-1990-дэхи онуудта Шандалиин колхознай хүгжэлтынгөө дээдэ шатада хүрэжэ, нэгэ жэлдэ ашаг олзомнай 2 миллион 450 мянган түхэригтэ хүрөө һэн. Энэмнай хонишодой, үхэршэдэй, механизаторнуудай, жолоошодой, бүхы ажалшадай үнэн сэхэ, эсэхэ сусахые мэдэнгүй хүдэлһэнэй, оролдосо хэшээл гаргаһанай үрэ дүн болоно бшуу.
Үбгэд, хүгшэдтэ, үетэн нүхэдтөө, залуушуулда хүндэтэй хүбүүн нютагайнгаа зондо али бүхы аргаар туһалхыел оролдожо ябадаг байгаа. Тэрэ ажахыдань дэлгэрһэн социалис мүрысөөндэ түрүү һуури эзэлжэ, Шэтэ можын, Агын тойрогой партийна, совет зургаануудай Хүндэлэлэй грамотануудаар, Эсэгын дайнай дурасхаалай медальнуудаар шагнагдаһан габьяатай.
Иимэл түрүү ажалшадай нэгэн Түмэн Санжимитупов 1968 оной зун нютагаймнай һургуулида хүдэлжэ, түбшэн даруу зантай, бэлигтэй бэрхэ багша байһанаа харуулһан Вера басагантай танилсаад, наһанайнгаа нүхэр болгожо, түрэ найраа наадаа һэн. Энэ бүлэ хүбүүн басаган хоёртой. Юра хүбүүнэйхинь мүн лэ басагатай, хүбүүтэй болоод, үнэржэн баяжахын эхи табинхай.
Үргэн ехэ зам гаталжа, үндэр дабаанай оройдо гараһан хүнүүд ганса нэгээрээ эдэ бүгэдые туйлаа гэбэл, хэн этигэхэб даа?! Дүшэ гаран жэл соо ара таладань бата найдамтай түшэг тулгууринь болоһон, хододоо ээм ээмээ нэнгэлсэжэ, гар гарһаа дүнгэлсэжэ ябаһан Вера Түмэн хоёрой алдар габьяае, ашата буянгые эндэ тэмдэглэнгүй байжа болохогүй ха даа.
Иигэжэ дайнай үеын үхибүүд дуратай мэргэжэлээ оложо, үнэн сэхээр ажаллахадаа, харата муухай дайнда туйлай ехэ гарза хохидолдо ороһон Эхэ ороноо хүл дээрэнь гаргалсажа, арадай ажахые һэргээн бодхоолсоһон байха юм.
Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ, сэтгүүлшэн, Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ
