​​«Дулаан шэмэг»: дундаршагүй дүршэл

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

Ноябриин 22-то Буряад Уласай Үндэһэнэй музейдэ хониной арһа элдэлгээр «Дулаан шэмэг» гэһэн урилдаан үнгэрбэ. Тэрэниие Ородой Буддын шажантанай заншалта Сангха, Буряад Уласай Арадай уран бэлигэй түб ба Үндэһэнэй музей эмхидхээ. Тэдээндэ бүхыдөө 27 хүн хабаадаба, 13-иинь хониной арһаар оёһон, нэхэһэн хубсаһа хунар дурадхаа, нүгөө 14-иинь арһа элдэхэ талаар дүршэл шадабарияа харуулаа.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

- Би бухгалтер мэргэжэлтэй хүм, теэд ажалгүйб. Миин байнхаар, арһа элдэжэ һураха юм байна гээд, Ивалгын дасан ошоһыемни Тумэн Хоцаев гэжэ хүндэ эльгээгээ һэн. Чисаанын Улаан Ямаатада бүхы наһаараа хонин ажалда ябаһан нагаса эжынгээ - Цыбикма Эрдынеевна Дондоковагай хадагалжа үлөөһэн талхи, хажуур, тупик гэжэ зэмсэгүүдынь намда мүнөө ехэ туһатай байна. Иимэ мүрысөөн болохонь гэжэ зунай эхеэр дуулаад, бэлдэжэ эхилээб. Эндэ-тэндэһээ хониной арһа абааб, зариман өөһэдөө асаржа үгөө. Тиин арбаад арһа элдээд асарбаб, - гэжэ Хори нютагһаа ерэһэн Жаргалма Очиржапова хоншуухан үнэртэй арһанууд тээшэ заана.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

Энэ урилдаа нээлгын баяр ёһололой үедэ Жаргалма Доржиевнае ба эндэ хабаадахые зүрхэлһэн бусад эхэнэрнүүдые амаршалхадаа, Хамба лама Дамба Аюшеев хони малаа тэжээжэ, эдихэ эдеэтэй, үмдэхэ хубсаһатай болохо ушар тухай ехэ дэлгэрэнгыгээр хөөрөө: «Сэлэнгэ аймагай гулваа Станислав Гармаевтай табан жэлэй туршада иимэрхүү мүрысөө үнгэргэжэ байнабди. Мүнөө дүнгынь гаража ерэнхэй: олон зон үдхэжэ байһан хони хурьганайнгаа арһануудые элдэжэ һурахаһаа гадна, тэрээгээрээ гоё һайхан хубсаһа хунар оёжо, наймаада табидаг болонхой».

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

Тус хэмжээ ябуулгада хабаадахаяа бүхы Буряад Уласһаа ерэһэн уран гартан тон һонирхол татамаар мастер-классуудые үнгэргэхэдөө, гансал өөһэдынгөө арга шадабари харуулаа бэшэ, сугларагшадта хониной арһаар бүтээгдэһэн гоё һайхан хубсаһа хунар харуулаа, мүн тэдэниие хайшан гээд арилгахаб, яажа хадагалхаб гэһэн зүбшэлнүүдые үгөө.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

- Хамагай түрүүхалимынь абадаг, удаань өөхэ тоһонһоонь сэбэрлэхэ хэрэгтэй. Һүүлээрнь арһан дээрээ аарса, хара сай адхаад, тэрэнээ маажажа ба жэшэжэ байгаад, 10 үдэр соо байлгаха. Удаань 5-7 хоногто тэрэнээ оторо мушхаха, шадаа һаа үдэрэй 3-4 дахин мушхажа байха хэрэгтэй. Һүүлээрнь хүл гараараа хэдэргэдэхэ ба талхяар элдэхэ, удаань эдеэ уһыень сэбэрлээд, тэрэнээ таталха. Арһаяа сагаан болоторнь, таталжал байха. Һүүлдэнь мориной хүхэ тонтогоолоор утаха, тиигээд угааха, эльгэдэхэ. Аарсан соо һү хөөрүүлээд, эльгэеэ халта борлуулаад, һүн аарсан соогоо таталха ба элдэхэ. Хамагай түргэндэ 20-ёод үдэр соо үгы бол, 25 үдэр соо гоё эд болохо зэргэтэй, - гэжэ Шэнэхээн нютагһаа гарбалтай аад, һүүлэй 11 жэлэй туршада Улаан-Үдэдэ ажаһуужа байһан моотогон харгана угай Жалсарайн Балма хониной арhа яажа элдэхэб гэжэ тодорхойгоор хөөрэжэ үгэбэ. Тиигэжэ тус урилдаанай дүнгөөр Жалсарайн Балма арһа элдэхэдээ, эндэ хабаадагшадай дундаһаа эгээл эрхимынь гэжэ элирбэ.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

Харин Хориһоо ерэһэн Жаргалма Очиржапова шангай гурбадахи һуурида гараа гэжэ жюриин гэшүүд тогтоогоо. Жаргалма Доржиевнагай элдэһэн арһануудые хараад, гурбан һара соо нилээд һайнаар элдэжэ һураһыень Хамба ламашье тэмдэглээ.

- Мүнөө дээрээ арһа элдэхэ дүрбэн арга бии. Урданайхяар аарса, тараг түрхижэ элдэхые Шэнэхээнэй ба Захааминай зон алдаагүй байна. Тэрээнһээ гадна Зүүн Сибириин технологиинехэ һургуулиида эрдэмтэ багшанарай зохёоһон арга бии. Үшөө тиихэдэ Ивалгын аймагта Тимур Махутов гэжэ хүн өөрын онсо арга хэрэглэнэ, мүн бидэ Ивалгынгаа дасанда баһал ондоогоор элдэнэбди, - гэжэ Дамба Аюшеев тобшолол хэбэ.

Арһа элдэхэһээ гадна, тэрээгээрээ хубсаһа хунарһаа эхилээд, элдэб зүйлнүүдые бүтээдэг уран гартанай дунда үнөөхил Шэнэхээнэй Жалсарайн Балма шалгараа, удаадахи һууринуудта Зэдын Галина Раднаева, мүн Шэнэхээнэй Мажигмаа гэгшэд гараа.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

Зэдэ аймагай Алцаг нютагай Галина Раднаева Любовь Рабданова хоёрой оёһон бээлэй, хүүгэдэй хөөрхэн гуталнууд ба дэгэлнүүд уласай хэмжээндэ үндэрөөр сэгнэгдээ.

- Эдэ хоёр уран гартамнай нютагтаа эгээл ехэ эдэбхитэйшүүл юм. Галина Жигжитовна Любовь Дугаржаповна хоёройл ашаар арадай “Дэбэснэм” ансамбль ажалаа ябуулһаар. Дуулаха ба дугаархадаа эдэ хоёр абгайнарые хүсэхэ зон байхагүй, - гээд, “Буряад FM” радиогой сурбалжалагша Сергей Добчинов нютагайнгаа абгайнарые магтана.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

Урилдаанай үедэ Алцагай түлөөлэгшэд сартуул угтанай һайхан хубсаһа үмдэжэ, урданайнгаа дуунуудые дуулажа, олоной анхарал татаа.

- Залуушуулнай Солонгос, Израиль, Хитад, Америкэ болон бусад хари гүрэнүүд руу ажал бэдэржэ ошоно гэжэ булта мэдэнэбди. Тиимэһээ нютаг дээрээ малаа хараад, гэдэһэ садхалан, баян тарган ажаһуухынь тула оролдохо ёһотойбди. Хони малаа олоор үдхөөд, арһа шүрбэһыень эдлэжэ болбосоруулаад, тэрээгээрнь хубсаһа хунар оёжо байгаа һаа, олон хүн ажалтай болохо ха юм. Һүүлэй үедэ залуу хүбүүд яһала хүдөө нютагаа бусажа, малаа харадаг боложо байна, - гэжэ Хамба лама тэмдэглэнэ һэн.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

Хониной арһа элдэлгээр урилдаан заншалта болохоор хараалагдана. Эмхидхэгшэдэйнь мэдүүлһээр, ээлжээтэ урилдаан 2020 оной январь болон март һарануудта үнгэрхэ юм ха. Тиихэдээ энэ удаа олоной үзэмжэдэ гаргагдаһан арһанууд дахинаа табигдахагүй, тон шэнээр элдэгдэһэн байха зэргэтэй.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг