​​Уярма һайхан уулзалганууд

Хальмаг хатар "Чичирдэг"

РИА "Калмыкия"

Шанга бүхэриг шандааһа голтой ойрад-монголшууд дүрбэн зуу гаран жэлэй саада тээ агууехэ гүрэнэйнгөө баруун захада, Европын газар дээрэ түбхинэжэ, алдар солоёо дархалһан түүхэтэй. Угаа уһанда хаяагүй, Эхэ орондоо урбаагүй, шажан мүргэлөө һэлгээгүй, хэлэ соёлоо алдаагүй хатуу заяатай, халуун зүрхэтэй хальмагууд дэлхэйдэ суурхаһан зандаа.

Энээнһээ урда дугаарта дурдажа бэшэһэн эрдэмэй ехэ хуралдаанда хабаадахынгаа хажуугаар, эльгэ зүрхөөрөө, эхин түүхээрээ мантай холбоотой, элинсэг хулинсаг нэгэтэй аха, дүү арадайнгаа эхэ хэлэнэйнь асуудалаар, элдин талата уласайнь энэ үдэрэй байдалаар һонирхохо, эрмэлзэл зоригоорнь омогорхон баярлаха, эдэбхитэд олонтойнь танилсажа хөөрэлдэхэ зорилгоёо бэелүүлжэ, удха түгэлдэр олон уулзалга Элистэдэ үнгэргөөбди.

Уг гарбалаа, удха түүхэеэ мартаагүй нангинаар сахижа байһан улаан залаата хальмагууднай зүүн тээһээ ерэһэн айлшадые зүндөө гоёор хүлеэн абажа, зүйтэй яряа хэдэг байна. Үнинэй уулзаагүй түрэл зоноо хараһан мэтэ хандахадань, сэдьхэл зүрхэн баяраар халиха юм. Монгол орондоо дүтэ байнат гэжэ нэгэнтэ бэшэ дабтанад. Гэбэшье, олон ондоо яһатанай дунда амяараа, бүгэдэ арадһаань таһараад, холын дайдада ажамидархада, хэсүү байна гэжэ нэгэнииньшье хэлэнэгүй.

Сүлэлгэдэ хатуужаһан сүлдэ

Манай уластай сасуулхада, хүн зонойнгоо тоогоор гурба дахин үсөөншье һаа, Хальмаг Тангч (Улас) өөрын онсо шэнжэтэй, дабтагдашагүй нюур шарайтай байна. Эхэ ороноймнай баруун урда захада улаан залаата хальмагууд түбхинэһөөр дүрбэн зуу гаран жэл үнгэрөө. Энэ түүхэнь һонирхомоор һайншье, сошордомоор аймшагтайшье хуудаһануудтай юм.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ гүрэн түрэдөө урбаба гэжэ хардуулаад, Ураал, Сибирь, Холын хойто зүг руу хүсөөр сүлэгдөө бэлэй. Хүйтэн уларилда дадаагүй, гүнзэгы саһа, хүнгэрэгһөө байха, ургажа байһан модо үзөөгүй шахуу хүнүүдые шуургата үбэлэй шуухиржа байһан сагта гэр байрын түһөөшьегүй газарта асараад, тайгын дунда орхиходоо, хэдынь амиды үлэгшэ ааб гэжэ хэн нэгэн бодолгото болоо гү? Хосорог бултадаа гэһэн зорилготойгоор хэрзэгы засаг аашалаа гэхэдэ, дэгэд һүрэхэгүй гэжэ һанахаар.

Арбан хоёр-гурбан жэлэй үнгэрхэдэ, арадай нэрэ арай шамай гэжэ сагааруулагдажа, хахадһаа үсөөн хальмагууд тэхэрижэ ерэһэн түүхэтэй. Сүлэлгын һүүлдэ түрэһэн дайдадаа хохидожо бусабашье, хүдөө ажахыгаа эрхилхэ, ажабайдалаа шэнээр түхеэрхэ ажалда хамсыгаа шамажа ороһон арадай хүсэл һанал, эрмэлзэл оролдолго айхабтар ехэ байгаа бшуу.

Хэдэн арбаад жэлэй үнгэрхэдэ, дайн дажарай утаан сэлмэжэ, түрын засагай түүхэтэ буруу шиидхэбэриин балар манан дэгдээл юм ааб даа.

Теэд хальмаг арадай нэрэнь сагааруулагдаашье һаа, хүн зонойнь тоо сүлэлгын урдахи тоодо мүнөөшье болотор хүрөөгүй байһан зандаа. Энээн тухай дурдаһан хүн бүхэнэй досоо уйтараад абахые адаглахаар байгаа бэлэй.

Гуниг, баяр – зэргэлээд

Саг – эрхим эмшэн. Хэды ехэ мүр сараа арадай түүхэдэ үлэбэшье, хүнэй сэдьхэл зүрхэндэ ямаршье гүнзэгы шарха боложо, олон жэлдэ лугшан хордожо үбдэдэгшье һаа, сагай ошохо бүри мүр сараашье эдэгэжэ, зобоһон улаан зүрхэнэйшье гэншэхэнь эли бодо үсөөн болодог ха юм.

Хальмаг арадшье хатуу шэрүүн сагаа огто мартаа гэжэ юун байхаб даа. Гэбэшье, үхэлэй һабарһаа мултарһандаа баярлажа, үнгэрһэн сагай хорото һэбшээ дурдан-дурдан, урагшаа дабшаал бэзэ. Ниислэл хотодонь гүнзэгы удхатайгаар зохёоһон хүшөөнүүд бодхоогдонхой. Тэдэниие хараха бүхэндөө, түүхэдэ иимэ хуудаһан байгаа гэжэ ойлгохо, мэдэрхээр.

Юртэмсэдэмнай наран үүлэн, хара сагаан, үдэр һүни ходо һэлгэлдэжэ байдаг ха юм. Эн э жама ёһоор, баруун монголшуудаймнайшье ажабайдал заһараа. Мүнөө харахада, агуу “Джангар” үльгэрөө түүрээһээрээ түүрээжэ, суута “Чичирдэг” хатараа хатардагаараал хатаржа б айнад. Хото хүдөөдэ хубилалтанууд боложо, хахад сая шахуу толгой хониёо, өөһэдын ү үлтэрэй аду уһа малаа үдхэһэн зандаа. Малайнгаа тоо дайнай урда тээхидэнь хүргөөбди гэжэ омогорхонод. Москва хотодо Хальмагһаа асарагдаһан хони ямаанай, үхэрэйшье мяхан үлүү ехээр сэгнэгдэдэг гээд мэдээжэ.

Буряадай эрдэмтэ багшанар Лариса Халхарова, Игорь Рассадин, Саяна Шойбонова

Баяр Балдановай гэрэл зураг

Эрдэм номдоо хурсанууд

Эрдэм бэшэгэй талаар хальмагууд хүнэй хойно ороогүй юм. Энэ арадай шэнэ халаан гүрэнэймнай суута ехэ һургуули - МГУ-да бусад арадуудай залуушуулһаа булюу олоор ородог болонхой гээд томошуулынь омогорхоно.

Гэхэтэй хамта, гэгээрэлэй талаар бии байһан асуудалнуудайнгаа тобойсо гараад ерэһые нюулта зоолтогүйгөөр хэлэхэнь һайшаалтай. Эрдэм бэлиг – эрхим баян гэжэ үлүү һайнаар ойлгонхой хадаа ехын газараар ябахадаа, ерээдүйн халаамнай бусадһаа тулюур бү байһай гэжэ маша ехээр оролдодог юм байна.

Генерал-лейтенант Басан Бадьминович Городовиков

zakazkartina.ru

Хальмагай алдарта хүбүүн, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай суута командирнуудай нэгэн, Советскэ Союзай Герой, сэрэгэй ударидагша, генерал-лейтенант, удаань уласаа толгойложо ябаһан Басан Бадьминович Городовиковой нэрэ Хальмагай гүрэнэй ехэ һургуули хүндэтэйгөөр зүүжэ ябадаг. Эрдэмэй энэ гуламтада уласай арадай ажахыда, ниигэмэй һалбаринуудта хүдэлхэ дээдэ гарай мэргэжэлтэд бэлдэгдэнэ. Мүнөө һургуулияа толгойлжо байһан захиралынь, эрдэмэй доктор Бадма Салаев шуран шударгы, урагшаа һанаатай хүн гэжэ ойлгохоор. Арбан табан гүрэниие түлөөлжэ ерэһэн мэдээжэ эрдэмтэдые, багшанарые эрдэм шэнжэлэлгын уласхоорондын бүлгэмүүдтэ оруулжа, эршэтэй ажал эрхилхэ тухай хэлсээнүүдые баталхадаа, холын хараа бодолоо гэршэлээ бшуу. Монгол туургата болон түүрэг гарбалтай арадуудай, түүхэ соёл, хэлэ бэшэг болон бусад һалбаринуудаар энэ ажал ябуулагдаха болоно.