​​«Түрэл хэлэеэ түгжэрэлһөө гаргахабди»

Ородой Холбоото Уласай үндэһэн арадуудай хэлэнүүдэй байдал мүнөө сагта жэгдэ бэшэ. Зарим тээ шиидхэгдээгүй асуудалнууд үгы шахуу, нүгөө зарим нютаг можонуудта үндэһэн хэлэнүүд үгы болохын туйлда хүрэнхэй. Гүрэнэй хэмжээндэ һүүлэй үедэ абтаһан шиидхэбэринүүд арадуудай түрэл хэлэнүүдтэ ямар нүлөө үзүүлнэб гэһэн асуудалаар ябаһан газартаа һонирходогбди.

Хальмаг Уласта түрэл хэлэ хүгжөөхэ талаар түбэй анхан байгуулагдаһаар энэ намар хоёр жэл үнгэрөө. Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай мэдэлдэ байдаг бюджедэй эмхи зургаан юм. Тэрэниие байгуулхын түлөө нилээн ехэ ажал ябуулагдаһан юм гэжэ захиралынь – Арсланг Санджиев хөөрэбэ.

Арад түмэндөө аша туһатай

Сэтгүүлшэн, ирагуу найрагша, хэдэн ном бэшэһэн, тусхайта согсолборинуудые суглуулан бүридхэжэ, нара харуулһан Арслан Бамбаевич – урагшаа һанаатай, урма зориг ехэтэй, дүй дүршэлөөр баян ахатан. Алишье талаараа яб саб журамтай, ялас гэмэ бэлиг талаантай хүн хадаа, түрэл хэлээрээ хэлэхэ, дуулахаһаа гадна, шүлэг зохёодог, үндэһэн арадайнгаа сэдьхэлэй хүбшэргэй дайрама хүгжэмшье найруулжархидаг бэлигтэн.

Түрэл арад, түрэһэн дайда, үндэһэн хэлэн тухайгаа хөөрэхыень адаглахада, үнэн зүрхэнһөө һанаагаа зободог хүн гэжэ абаһаар ойлгохоор. Теэд ганса һанаагаа зобоод һуудаг бэшэ, бодото хэрэг бүтээжэ, арад түмэндөө аша туһатай юумэ хэжэл байдаг эдэбхитэн даа.

Урданай һайхан хүндэмүүшэ заншалаараа угтажа абахабди гээд, уридшалан дуулгаһан хадаа, золгохо үдэртөө эдэбхи ехэтэй залуу нүхэртөө намтай ябалсахыень даалган захяад, шухала суглаанда ороһон байба. Уулзажа танилсаад, урагшатай ябуулжа байһан ажалайнь дүршэл һурахадам, угаа дуратайгаар хөөрэжэ үгөө.

Бэрхэшээлһээ сухарингүй

Арсланг Бамбаевичай һанамжаар, түрэл хэлэнэйнь байдал Хальмагтамнай хэсүүхэн. Гэхэтэй хамта, тэрэнээ нюухаяа болижо, сэхэ руунь хэлэдэг, хайшан гэжэ һайжаруулхаяа сүлөөтэ ёһоор, эшэн гайхангүй, зүбшэн хэлсэдэг болоһомнай эгээл зүб шиидхэбэри гэнэ.

Хаа-хаанагүй, Хальмагташье баһа, манай эндэхиһээ өөрэгүй үйлэ хэрэгүүд болодог лэ юм байна. Уһан дээрэ үрмэ тогтоогоод, аман ажал ябуулжа, олониитын, олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдэй анхарал татажа һайрхаад, үнэн дээрээ үдэр бүриин ажал хэхэ болоходоо, үгы болошодог “агууехэ эдэбхитэд” тэндэшье бии юм ха. Мүнөөдэрэйнь оршондо тааруулаад, хооһон амаа гарган, шаг шууяа хэжэ, хамагые үймүүлээд, харюусалга өөһэд дээрээ абаха болоходоо, хажуу тээхи һөөг бургааһанай узуурта хоргодошохо этэгээдүүдтэйбди гэнэ.

Хүлгөөнэй замхахада, агаарта бодоһон тоборог, тооһоншье һөөргөө буудаг ха юм. Үдэр бүриин хара ажал, олоной оролдолго заатагүй хэрэгтэй гээд Арсланг Бамбаевич тоолоно. Түрэл һайхан хальмаг хэлэеэ сахин хүгжөөхын тула урид хүдэлжэ байһан уласай толгойлогшо Алексей Орловто хандажа, тэрэнэй хүтэлбэри доро 2013 ондо олониитын зүблэл байгуулаа һэмди гэжэ түбэй дарга хөөрэнэ. Тэрэ гэһэнһээ хойшо хальмаг хэлэнэй асуудалнууд хойшоо түригдэхэеэ болиһон байха юм. Энэ зүблэлэй ажал хэдэн шэглэлээр ябуулагдана. Хуули зохёохо талаар эдэбхи үүсхэл гаргажа, засагай зургаануудта дурадхалнуудые оруулдаг байна.

Ашаг үрэтэй ажалынь ехэ

Ашаг үрэтэй ажал ябуулһанай һайгаар уласай даргын зарлиг гаргагдажа, ехэ һургуулиин хальмаг хэлэ бэшэгэй һалбарида һурадаг оюутадта һара бүхэндэ 5000 түхэриг түлэгдэдэг болонхой. Энэ мүнгэн тэдэнэрэй абадаг стипендидэ нэмэри болоно. Хальмаг хэлэ үзэхэ дуратайшуулда тэрэниие заалгые эмхидхэхэһээ гадуур, һургуулиин номуудые зохёодог багшанар, эрдэмтэдые ажалда оруулжа, багаханшье һаа, салин түлэдэг болонхой.

Уран зохёолой үдэшэнүүдые, хальмаг арадай суута хүнүүдэй дурасхаалай хэмжээ ябуулгануудые, гансашье хэлэ хүгжөөлгэдэ хабаатай бэшэ, мүн баһа элдэб ондоо сэдэбүүдээр “дүхэриг шэрээнүүдые” уласай хэмжээндэ эмхидхэдэг юм байна.

Холын хүйтэн Сибирьтэ сүлэлгэдэ ябахадаа, өөһэдөө зохёожо дууладаг дуунуудынь хүрэтэрөө хорюултай байһан. Тэдэниие бэшэһэн ирагуу найрагшадые 10-10 жэлээр түрмэдэ һуулгадаг байгаа бшуу. Теэд арад соо тараһан дуунуудые яагаад мартуулхабши? Хальмаг хэлэ хүгжөөлгын түб “Сиврин дун” (“Сибириин дуун”), “Ээҗин дун” (“Эжын дуун”) гэһэн томо-томо фестивальнуудые үнгэргэнэ.

Хальмаг хэлэ һургуулида заалгые шэнэлэн хубилгажа байнхайбди гээд Арсланг Бамбаевич хөөрөө һэн. Бага ангинуудта шэнэ номуудаар һурагшад түрэл хэлэеэ шудалжа эхилэнхэй. Хари хэлэ заалгын онол арга хэрэглэгдэдэг болоо. Хэлэеэ мэдэдэггүй гэртэхиниинь үхибүүдтэеэ хамта һураха аргатай.

“Арадайнгаа һүр һүлдэ үргэхэ хэрэгтэй”

– Хальмаг хэлэеэ сахин хүгжөөхэ, залуу үетэндөө дамжуулха гээшэ манай нангин уялга. Хүнгэн бэшэ энэ үүргэ хүсэд дүүрэнээр дүүргэхын тула аргагүй ехэ тэсэбэри бултандамнай хэрэгтэй. Тэрэнээ һайн ойлгонобди, - гэжэ Арсланг Бамбаевич онсолно.

Түбхын түрүүндэ арад зонойнгоо һүр һүлдэ үргэхэ ёһотойбди, тэрээнгүйгөөр түрэл хэлэ хүгжөөхэ һэдэлгэшье хэһэнэй хэрэггүй гэжэ түбэй дарга тоолодог. Тиимэ ажалай нэгэ хуби болгожо, агууехэ хальмагууд – арадай баатарнууд тухай, суута морин сэрэг тухай баримтата фильмүүдые буулгаад, Элистэ, Волгоград хотонуудта харуулхадань, олондо һайшаагдаа.

– Түрэл хэлэеэ мартуулангүй, түгжэрөөд байһан байдалһаань заатагүй гаргажа, саашань хүгжөөхэбди гэжэ этигэнэб. Юундэб гэхэдэ, ялас гэмэ түүхэтэйбди, угсаата баялигтайбди, шэнын онол аргатайбди, өөрынгөө уласта, түрэл нютагтаа ажаһуунабди. Тиимэһээ һайн тээшэнь һанаад, һайхан энэ ажалаа ябуулха ёһотойбди, - гээд Арсланг Бамбаевич һанамжална.

Элистэ-Улаан-Үдэ

Гэр бүлын архивһаа абтаһан гэрэл зураг