1142
Бүхы дэлхэйгээр мэдээжэ, саг үе дамжан, олон ондоо яһанай үе-үеын уншагшадай һонирхол, анхарал ба бахархал татаһан, зүрхэ хүдэлгэһэн, ухаан бодолоо ба бэеэ хүмүүжүүлэн хубилгаха шэди түрүүлһэн найруулагшад саг үргэлжэ түрэдэг. Улас түрынгөө эреэн маряан түүхын гуниг шэнгээһэн, түрэл арадайнгаа сэдьхэлэйнь ульһа халхалан бадараажа шадаһан, һалхи шуурган, шуһата зэбүүн сагай хура аадар соогуур нюргаараа халхалжа шадаһан. Ехэ бага яһатанһаа дулдыдахагүй, хаа хаанашье түрэдэг. Тэдэнэй (зохёолшодой) үйлэ шэрүүн, үйлынгөө үреэр сагһаа уридшье түрэжэ магад, нэгэ наһандаа шоо үзүүлжэ, шобто хэлүүлжэшье магад.
Заалһаа үндэр шэрээн дэргэдэ, сагаан самсатай, хүзүүндээ үргэн уялаатай һуухашьегүй, элдэб эсээр амидарха. Архиин мананда, һальхай эхэнэрэй энхэрэлдэ гү, али агнууриин охин соогуур сэдьхэлээ тэнжээн “аргалдаг” алдарта Эрнест Хемингуэй һанагдаадхина. Нэгэн гээ һаа гуша гаратараа шүдэгэр жаахан бэетэй ябаһан аад, гэнтэ бэеэ һорижо захалаад, бэшэхэ онсо талаангаа шэнээр хүгжөөжэ, үргэн олон ухаантай бүтээл сэгнэгшэдэй эгээн ехээр һонирхол татадаг “Алтан дуган” роман бүтээһэн япон гарбалта Юкио Мисима һанагдана. Үгы һаа олон үе зоной һанаа зобооһон, олон томо захатануудые бүтээгээд, үбгэрхын далайда хүрэжэ хүүгэдэй “Үзэглэл” зохёожо захалһан Лев Толстой ухаанда ерэнэ. “Сагаан толгойгоо” найруулхадаа, эгээн ехээр толгойгоо үбдэхөөгөө һэмби гэжэ айладхаһынь шэнжэлэгшэдынь мартангүй һануулдаг. Буряад гарбалтай Монголой мэдээжэ найруулагша Сэнгын Эрдэнэ гуай залуудаа - омог дүүрэн комсомол наһандаа, инаг хайратай хүршэ басаганайнгаа ута гэзэгэ хайшалха хубитай байгаад, тэрэ үйлөөрөө басагаяа гомдохоожо, наһан соогоо тэрэ тайрадаһан үһыень абажа ябаа гэжэ дуулаа агша һэм. Ехэнүүд захатада һуухаһаа урид, тэрэ унаган сэвлэгээ (гэзэгэеэ) гаргажа, удаан эльбэн түрүүшын дуранай охиндо абтажа, найруулха тэнгэреэ дуудадаг байгаа.
Эдэ үдэрнүүдтэ 70-дахи намараа угтажа байһан Цыдыб Цырендоржиев олон тоото, удха түгэлдэр, өөрсэ маягтай найруулгануудаараа мэдээжэ. Хуурайн дабаанай шүдхэрнүүдһээ эхилжэ, Анжуур (Агван Доржиев) ба Даша-Доржо Этигэлов санаартан хүрэтэр, парпагар нооһотой, хүн түрэлтэнэй урдахи ээлжээнэй түрэлые морин эрдэнитэй буляалдадаг Папансаг нохойһоо захалжа “Тохёолгон” соохи төөрюу хуби заяатай Самбад ба XIII-XIX-XX зуун жэлнүүд соо зохёолшон сэдьхэл ба табисуураа умбажа дэлгэһэн Цыдыб Балдановичай һэеы туургата буряадайнь юртэмсэнүүд орёошье, һониншье, бахархамааршье.
Уншагша минии сэдьхэлдэ, мүнөө үеын ёһотой “туужын эзэн” Цыдыб Цырендоржиев болоод байна. Зохёолшон табисуур болон найруулха мэргэжэлдээ нэгэтэшье урбаагүй, ажамидаралай үндэр набтар, нарата үүлэтэ дабаанууд дээгүүр буряад сэхээтэнэй хии мори үндэртэ абажа гаража ябана гэжэ эли харагдадаг.
Энэ аха нүхэрэйнгөө түрэл арадайнгаа хүгжэлтэдэ оруулһан үшөө нэгэ ехэ нүлөө эрхим хүндэтэ нютагаархиндаа һануулха дуран хүрэнэ. Хорёод гаран жэлэй саана, “Буряад үнэн” сониноо эрхилжэ байха үедөө, мэдээжэ түүхын эрдэмтэн, түрэһэн нагаса Шираб Бодиевич Чимитдоржиевтай сонинойнгоо ээлжээтэ нэгэ дугаарта “Ашатай арсалдаанһаа үнэн тодорхо” гэжэ багахан тоосолдоо хэһэн байна. Тоосолдооной гол сэдэб юун бэ гэхэдэ, мүнөө үедэ эршэдээд байһан түрэл хэлэнэймнай шахардуу байдал. Нагасынгаа эрид сэхээр табиһан: “Нэгэтэ абтаһан хуули тэрэ хэбээрээ ходо байдаггүй. Гушаад оной үймөөтэ үедэ абтаһан хуулинууд, мүнөө буруу һүрөө. Хэлэнэйшье талаар тэрэ үедэ абтаһан шиидхэбэринүүд, хубилалтанууд бултадаа зүб байгаа гэжэ хэлэхэ тон буруу. Тиимэһээ мүнөөнэй бэшэгэй хэлэндэ хубилалта хэгдэхэ ёһотой” гэһэн үгүүлэлдэ иижэ харюу барина.
Цыдыб Цырендоржиев: “(...) Монгол угсаата арадуудай түүхэ онсо хэлбэритэй байжа, бидэнэр бултадаа гурбан гүрэн соо ажаhyyxa баатай болошообди. Тиигэжэ буряад, хальмаг арадууд бүрилдөө, өөрын онсо шухаг соёлтой, бэшэг ташагтай бага сагааршье haaнь, болоо. Эндэ монгол угсаатан холбоо барисаагаа үргэдхэхэ, бии юумээрээ хубаалдаха ёhoтой гээшэ зүб. Зүгөөр ямар нэгэ арадби гэжэ өөрыгөө тоолодог болоhон зониие идхалгын хүсөөр hөөргэнь хэдэн зуун жэлэй саана бусааха гэhэн бодол хайшаа юм даа? «h» үзэг юрэл «с» үзэгөөр hэлгээд, хуушан монгол бэшэг hэргээгээд, иимэ зорилгодоо хүрэхэбди гээд haнабал, горитой алдуу гараха байна. (...) Тэрэл зуура литературна хэлэн дээрэ гарадаг гүрэн түрын удха шанартай ори ганса hoнинойнгоо хуудаhaнууд дээрэ худхаляа гаргажа, элдэб нютагуудай хэлэнүүд дээрэ бэшэгдэhэн статьянуудые гаргаhaнай хэрэг бии гү? Үгы гэжэ haнахаар. Юуб гэхэдэ, эдэ табяад жэлнүүд соо өөрын онсо байгуулгатай, дүримтэй, зиндаатай, тусхай түхэлтэй болоhoн хэлэеэ дахинаа тэрэ гушаад онуудай хаhaда абаашахада, ямар баршагаа бииб? (...)”.
Түгэсхэлдөө юу хэлэхэбши гэхэдэ, үгэ үгэеэ ойлголсожо, байhанаа haндаргангүй,гэдэргээ буляалдангүй, үнгэрhэн сагаа бүгэдыень буруушаангүй, арсалдаатай асуудалнуудаа бүтээсэтэй тээшэнь шиидхэжэ ябаял гэхэ дуран хүрэнэ.
Энэ байдал саг үргэлжэ һүжэрнэ гэжэ эли харагдана. Саг- засаг. Хэзээ нэгэтэ энэ шиилдэхээ тааха хүбүүд басагад урган гараха байха. Харин мүнөө аха нүхэрөө бидэ дала наһанайнь дабаан дээрэ үнэн зүрхэнһөө амаршалан, бүтээһэн захатануудынь булта нара хаража, үргэн олон уншагшадай залуур болог гэжэ хүсэнэбди.
"Буряад үнэнэй" архивһаа гэрэл зурагууд абтаба
Автор: Баир ШИРАПОВ
