​​Арадаа һэргээһэн агуу зохёол

Жамсо Тумунов сэрэгэй албанда

(Үргэлжэлэл. Эхииень эндэ уншагты)

«Нойрһоо һэриһэн тала» романай гол дүрэ Дэлгэрэй хамаг бүхы бодолынь гэр бүлэһөө сааша гаранагүй. Теэд сагаантандашье, улаан партизануудташье хамжангүй, өөрынгөө харгы олохо гэhэниинь бүтэнгүй, тиигэhээр сагаантанай ал­банда татагдана. Иигэжэ яахаяашье ойлгохоо болёод байhыень зохёолшон хару­улна. Табхайн Дугарай от­рядта хүсөөр идхагдажа оро­од ябахадаа, хэн байhанаа ойлгожо, буудалдаанай үедэ партизануудай дунда Базар нүхэрөө харахадаа, тэрэ­нэйнгээ ами наhа абарха гэжэ өөрынгөө ноён даама­лые, сотник Раднабазарые алаад, Табхайн Дугарай отрядhаа тэрьедэжэ, парти­зануудтай хамтарна.

Арад зоной ажабайдалда эрид хатуу тэмсэл боложо байхадань, хүн заабол өөрынгөө харгы олохо ёhотой байгаа, юундэб гэхэдэ хара амяа хараад ябаха боломжо байгаагүй. Дэлгэр партизан болоод, ангиин тэмсэлдэ хабаадажа, романай эсэстэ Онон голой эрьедэ арадай дайсан болоhон Табхайн Дугарые буудажа алана. Тиимэhээ Дэлгэр тэмсэлэй удха ойлгожо, дээшээ урган гарана гэжэ автор бэшэнэ. Роман соо реалистическэ дүрэ, тэрэнэй хүгжэлтэ олон тээhээнь харуулагдаhаниинь шухала. Талын буряад зоной түлөөлэгшын абари занда, мэдэрэлдэнь хубисхалай асарhан шэнэ хубилалтанууд эрхэ сүлөө ололгын эхи табина. Оршон тойронхи байдал ондоо болохоһоо гадна, хүнэй hанаа сэдьхэл хубилна.

Дамбын «дабаанууд»

Зохёолой гол удхые гаргалгада Дамбын дүрэ ехэ hуури эзэлнэ. Романай түрүүшын бүлэгүүдhээ эхилээд, эсэстэнь хүрэтэр Дамба, тэрэнэй басаган Сэсэгмаа, Рэгзэд бэринь, Тамжад hамганиинь бүхы үйлэ хэрэгүүдтэ үзэгдэнэ. Дамба - дунда шадалтайшье һаа, баяжаха гэжэ тэгүүлһэн хүн. Хубисхалай, эрхэтэнэй дайнай түрэл нютагтань хүрэжэ ерэхэдэ, тэрэ өөр тухайгаа, гэр бүлэ тухайгаал бодолдо абтаhан зандаа ябана. Тоhотын хүбүүн Гомбодо Сэсэгмаа басагаяа үгэжэ, баян хүнтэй худа ураг болохо гэжэ үнэн зүрхэнhөө баярлана. Тиигэбэшье тэрэ баяд, ноёдhоо hүрдэн айдагшье һаа, тэдээндэл адли арад зоной зоболонгоор hамбаашалжа, үшөө ехээр баяжаха гэжэ тэгүүлнэгүй. Хүн гээшэ өөрынгөө оролдолгоор, ажалаар баяжадаг, зөөритэй болодог гэжэ ойлгонги. Бэшэ зондо орходоо яһала шадалтайшье һаа, ядарал, зоболон үзэhэн хүн. 1916 ондо хаанай албанда, холын дайнай газарта (нэгэдэхи дэлхэйн дайн) гансахан Ошор хүбүүниинь наhа бараһан, басаганиинь эсэгынгээ үгэ дуулангүй, буряад заншалаа эбдэжэ, Дэлгэртэ хадамда гарашана. Шэнэ хубилалтануудые ехээр гайхаһан үбгэн: «Юуншье саг болобо гээшэб?» - гэжэ гомдоно.

Буряад хүн даамай, дуугайшаг ябадаг зантай, тиимэhээ Дамба hанаандаа хэдышье эсэргүүсээ һаа, бүхы юумэ тэсэбэритэйгээр даажа гарана. Табхайн Дугарай үгэдэ орожо, хүршынгөө мал туужа абаашана. Баян Тоhото басагыень бэри болгон абажа шадаагүйдөө тэрэниие хашажа, заража зобооно. Дамба баяд ноёдой, сагаантанай, табхайнхидай муухайгаар аашалжа, юрын зониие хашаха, зобоохыень харахадаа, одоол энэ-тэрэ юумэ ойлгожо эхилнэ. Энээнhээ урагша Сэсэгмаа басагаяа мүнгэ алтанай түлөө Тоhотын Гомбодо үгэхөөр бэлэн байhан аад, мүнөө олон юумэ буруушаана. Ламада хандажа үзүүлхэдэнь, партизануудта хамтарһан хүрьгэ, басаганшни «шолмос» болохо харгыда ороо, тэдээнтэй холбоо бариха хэрэггүй гэжэ хэлэхэдэнь этигэнэгүй.

Тоhотын, Табхайн Дугарай ааша хараад, дураа гутажа, зүб лэ басага, хүрьгэмни партизануудта ошоо гэжэ досоогоо бодоно. Тиигэбэшье арад зон улаантан, сагаантан боложо, юунэй түлөө тэмсэнэб гэжэ өөрөө ойлгожо ядана. Тэрэ үеын эрид хатуу тэмсэлэй удха олон зоной ойлгоогүй байhые автор Дамбын дүрөөр харуулна бшуу. Эрхэтэнэй дайн гэжэ ехэл хатуу, аймшагтай дайн байгаа ха юм. Нэгэ арад зон хоёр харша үзэлтэй боложо, дундаа тэмсэжэ, бэе бэеэ хюдажа байhан саг. Үбэр Байгалай хизаарта, Ага нютагта, эрхэтэнэй дайнай үедэ Улаан арми хүсэеэ орожо, табхайнхидые, семёновцуудые бүхы интервентнүүдтэйнь бута сохижо эхилнэ. Сагаантанaй үлэгдэлнүүд зугадажа, хилын саана гарахадань, зарим баяшуул, үгытэйшье зон хойноhоонь баhал нютагаа орхижо ошоно. Тоhотын баалалгаар Дамбашье юумэеэ тэргэдэ ашаад, малаа туугаад гараха баатай болоно. Харин дабаан дээрэ гаража ябахадаа, сарнуудаа байлгажа, hөөргөө бусана. Эхэ эсэгынгээ гал гуламтын байhан түрэл Табтаанай нютагаа орхижо ошохогүйб гэhэн шанга шиидхэбэри гаргажа үлэнэ. Энэ хадаа Дамбын бүхы наhанай ябадалда үзэгдөөгүй ехэ хубилалта болоно. Иигэжэ ондоо үзэл бодолтой боложо, хатуу шанга тэмсэлэй удхыень ойлгожо, шэнэ засагай тала руу ороhыень автор зүбөөр харуулжа шадана.

Үнэн хэрэгүүдтэ үндэһэлэн...

Роман соо Табхайн Дугарай дүрэ ехэхэн hуури эзэлнэ. Энэ хүн арадай дайсан байhан гэжэ Ж. Тумунов харуулна. Ага нютагай Табтаанай hууринай Табхайн Дугар гэжэ хатуу шэрүүн зантай хүн хубисхалай үедэ үнэхөөрөө байhан, энэ түүхэтэ хүн болоно. Тэрэ Шэтын духовно семинарида hуража гараад, ноён болохо, засаг бариха, зөөри хэхэ гэжэ оролдодог хүн байhан ха. Октябриин хубисхалай һүүлээр шэнэ Зүблэлтэ засагай тогтоходо, эсэргүүсэжэ бодоhон хүн болоно. Эрхэтэнэй дайнай эхилхэдэ, өөрөө Манжуур ошожо, семёновтонтой, японтонтой холбоо барисаа байгуулжа, нютагаа бусаад, залуу хүбүүдые хүсөөр идхажа, албанда абажа, улаан партизануудай урдаhаа тэмсэжэ эхилhэн намтартай.

Энэ үнэн болоhон ушарнуудые Ж. Тумунов роман соогоо бэшэhэн байна. Табхайн Дугар гээшэ Ага нютагтаа юрын зоной урдаhаа тэмсэжэ, ехэ хохидол, зоболон үзүүлhэн арадай дайсадай түлөөлэгшэ байhан гэжэ зураглана.

Табхайн Дугар Манжуурта ябахадаа, муухай хэрэгээ далдалха гэжэ өөрынгөө нютагай Ута Нэрэтэ гээшые алажа, зэбүүрхэмэ шуhата харгы өөртөө гаргана. Улаан партизан Нимые, мүн Пунсогые барижа алаха гэжэ оролдоно. Дэлгэрэй эсэгэ Доржо үбгэниие гэртэйнь хамта галдажа алана, Пунсогой эхэ Должод хүгшэниие элдэбээр зобооно. Бүхы муухай хорото хэрэгүүдэйнь эсэс ерэжэ, Онон голой эрьедэ Дэлгэр хүбүүндэ буудуулжа алуулна.

Уран зохёолой ургалта гэршэлээ

Арад зоной дундаһаа гараhан эрэлхэг зоригтой хүбүүдые зураглажа, тэдэнэй бодото хүтэлбэрилэгшэд, ударидагшад болоhон тухай уран зохёолшо харуулна. Нима Бороевой, Пунсог Базаровай, Анатолий Петровой дүрэнүүдээр арад зондоо, түрэл нютагтаа, эхэ орондоо зорюулhан бодол, хүсэл зориг зураглахадаа, шэнжэлэгшэдэй бэшэhээр, «…дээрэ үргэжэ харуулагдаhан романтизмын гоё hайхан түүхэтэ ябадал, баатаршалга мүн болоно». Роман соо ажабайдалай шэнэлэлтэ, хубилалта элдэб талаhаа харуулагдана. Хүнэй сэдьхэлэй, hанаа бодолой хубилалта, хүгжэлтэ харуулха гээшэ шэнэ роман жанрай тэмдэг байгаа.

Ж. Тумуновай «Нойрhоо hэриhэн тала» буряад уран зохёолой түүхэдэ шэнэ шата боложо, роман жанрай үе нээгээ. Юрын хүнэй хуби заяанай жэшээгээр бүхы арад зоной түүхын болон ажабайдалай орёо асуудалнуудые табижа, роман жанр бэхижээ бшуу. Ж. Тумуновай зохёолнуудай буряад литературын хүгжэлтэдэ оруулhан сэгнэшэгүй ехэ нэмэри, зохёолшын түрүүшын буряад роман байгуулhан габьяа, хэhэн хэрэгынь нэрыень мүнхэрүүлээ гэжэ тэмдэглэе.

Баатар Тумуновай дурадхаһан гэрэл зураг

Лариса ХАЛХАРОВА, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, Д. Банзаровай нэрэмжэтэ БГУ-гай доцент