713
Урда сагһаа хойшо нютагтаа таараһан гансал бэлшээриин мал ажахытай байһанбди. Тиибэшье хирэ-хирэ болоод лэ ондоо ажал хэжэ хоолойгоо тэжээхэ, хүнһөө урда гараад гүйхэ һэдэлгэ гарганабди. Жэшээлхэдэ, газараа хахалаад, ургамал ургуулнабди. Малаа хуһамаг соо хаагаад, тэжээжэ зобоонобди. Теэд иимэ һэдэлгэнүүд нэгэшье мүртэй дүн асараагүй. Юундэб гэхэдэ, эдеэ ундаяа, хубсаһа хунараа хариһаа оруулһаарбди.
Һүүлэй үедэ тиигэжэ болохогүйл даа гэһэн бодолнууд хүн зоной уураг тархида ородог болонхой. Энэнь һайн. Харин хэды болоод, дахинаа «эрьюутэжэ» эхилхэл юм бэшэ аалди даа.
Һайн мал ажахы эмхидхэхын түлөө нэн түрүүн шанар һайтай малтай болохо хэрэгтэй. Хайшан гээд болохоб? Энэ асуудалай харюу олондо үнинэй мэдээжэ. Уг шуһанай хүрэнгэтэй (генофонд) байха хэрэгтэй.
Тиимэһээ уг шуһа һэргээн бадаруулга гээшэ хамагай эхин, хүдөө ажахын тулаха һууринь болоно. Энэ хадаа бүхы хүн түрэлтэндэ ехэ аша туһатай, хэрэгтэй үндэһэн эрдэм гээшэ. Энэ ажалые өөр дээрээ гүрэн даажа абаха ёһотой.
Удаадахи ажал хэрэг хадаа һайн мал дээрэ үндэһэлөөд, байгаалидаа таараһан олзо ехэтэй үүлтэр зохёолго, уг шуһанай хүрэнгэ байгуулга болоно. Энэ ажал хадаа баһа үндэһэн эрдэм юм. Тиимэһээ, бүхы гаргашые гүрэн лэ даажа шадаха. Нэгэ хэды болоод, тиимэшье түргөөр бэшэшье һаа, хамаг гаргашань хуу тэхэрихэ, олиггүй ехэ олзо асардаг ажал хэрэг гээшэ. Энэ хадаа селекци болоно.
Тиигээд үүлтэр дээрэ үндэһэлөөд, үүлтэрэй түхэлнүүдые (тип) зохёодог юм. Энэ ажал хабсаралта эрдэм (прикладная наука) болоно. Түхэлнүүдэй гол эрилтэнь хадаа, түргэн мүрөөр ехэ мүнгэ олзо асарха гэһэн эрилтэ дүүргэхэ уялгатай. Тиимэһээ түхэлнүүдые зохёолгын хүдэлмэриин гаргаша гүрэн, можонууд, үйлэдбэринүүд, олзын хэрэг даагшад өөр дээрээ даажа абаха болоно. Ажалыень эрдэмтэд, мэргэжэлтэд, шэлэн илгагшад хэдэг.
Һүүлээрнь эсэгэ эхын удамуудые (линия и семейства) зохёон тааруулгын ажал болоно. Энэ ажал юрын малшад хэдэг. Элдэб янзын үйлдэбэринүүдэй ажал хүдэлмэри гээшэ. Гүрэн энэ ажалда мүнгэ зөөри гаргаха уялгагүй.
Эсэстэнь малшадай буйлуулжа гаргаһан мал ажахын бараа наймаалга болоно. Урда хэгдэһэн ехэ ажал хэрэгэй дүнгынь болоно гээшэ.
Бараанай сэнһээ гаргашыень хороогоод, олзо гү, али бариишыень олодог. (Сэн – гаргаша= барииша). Энэ хадаа наймаашадай ажал хэрэг болоно. Гүрэн иишэ мүнгэ һомолхо уялгатай бэшэ.
Эдэ бодолнуудай дүн гэхэдэ, уладай олоһон мүнгэн зөөри нэн түрүүн үндэһэн эрдэм шэнжэлгэдэ дамжуулагдаха ёһотой. Тиимэһээ манай Ород гүрэн, тэрэ тоодо Буряад Улас, өөрын гэхэ һайн үүлтэртэ малгүй шахуу болонхой. Хэхэ ажал хомор. Ажалгүй хүнүүдэй тоо олон. Шалтагааниинь эндэ. Энэ алдуу түргэн бушуу заһаал һаа, һайн байгаа.
ҺАСАРАНАЙ Булад
