​Гансал Буряаднай газардаа бэшэ

Буряад Уласай, Эрхүү можын, Үбэр Байгалай хизаарай түлөөлэгшэд

Эсэгэ оронойнгоо элдин дайда дэбисхэр – эльгэн тоонтоёо эзэлжэ амидардаг олон ондоо үндэһэн арадууд энэ багта хэр байнаб, элинсэгэйнгээ заяаһан эрдэни зэндэмэни болохо эхэ хэлэнүүдээ эрхэ бэрхэ, аляа заахан үри хүүгэдтээ хэр дамжуулжа байнаб гэһэн сэдэбээр эрдэмэй ээлжээтэ хуралдаан үнгэрэгшэ долоондо улаан талмайта ниислэл хото Москвада боложо үнгэрөө.

Эрид асуудалнууд эхинһээнь табигдаа

Хэдэн һалбаряар хубааржа хүдэлһэн 30 гаран нютаг можын багшанар, эдэбхитэд ганса бэе бэеынгээ урда гаража, байһан голхорол, гашуудалаа мэдүүлээд, гэр гэртээ бү тарая гэжэ хэлсээд, гүрэнэй Гэгээрэлэй яаманай департаментын захирал Жанна Садовниковада, тэрэнэй орлогшодо, Россиин Ниитын танхимай түлөөлэгшэдтэ бодото байдал тухайгаа гоёонгүйгөөр хөөрөөбди.

Урид болоһон хэмжээ ябуулгануудта ошоходоо, гансал манай Буряадта хэлэнэй талаар шахардуу байдал тогтоһон юм гү гэхээр байгша һэн. Бусад уласуудай түлөөлэгшэд булай зохидоор тоосоод лэ, үлүү булуу юумэ хэлэнгүй үнгэршэдэг бэлэй. Харин мүнөө тад ондоо байба.

“Гэртээ хөөрэлдэгты!” гээ бэлэй

Бүхэроссиин хэмжээндэ байгша ондо хэлэнүүдэй талаар хэды дахин бага, ехэ суглаанууд эмхидхэгдээ. Нэгэдэмэл Үндэһэтэнэй Эмхиин (ООН-ой) энэ жэлые үндэһэн арадуудай хэлэнүүдтэ зорюулһан гээд нэгэнтэ бэшэ бэшээ һэмди. Тиимэһээ хэлэнүүдэй асуудалнуудта хандуулагдаһан анхарал гайхалгүй.

Теэд ООН-ой соносхоһон габшагай жэлэй гарахада, манай гүрэндэ үсөөн тоото үндэһэн арадуудай хэлэнүүдтэ зорюулагдаһан хэмжээ ябуулганууд олоор үнгэргэгдэжэ, бусад арадуудай, тэрэ тоодо уласуудта гүрэнэй гэжэ мэдэрэгдэһэн хэлэнүүд эмхидхэгшэдэй һонирхол балайшье татадаггүй байгаа гээд сэхыень хэлэе. Хабартаа эмхидхэгдэһэн суглаанда ошоходоо, үхибүүдэй гэртэхинэй һайн дураар һургуулида заагдадаг болоһон түрэл хэлэнүүдээ хайшан гэжэ абарха, саашань яажа сахин хүгжөөхэ гээшэбибди гэжэ һураа һэм. Тиихэдэмни, гээхэеэ һанаагүй һаа, гэртээ харилсажа, ёһо заншалаараа, угсаата арадайнгаа соёлой хүсөөр үхи хүбүүдтээ дамжуулхыетнай хэн баринаб гээд гүрэнэй Гэгээрэлэй сайдай зүбшэлэгшэ Андрей Петров гэгшэ бүдүүлиг маягаар харюусаа бэлэй.

Гүрэнэй дээдын засаг барижа байһан зоной бэшэ, харин өөрын, гүрэнэймнай бодолго иимэ болонхой юм гү гэжэ тобшолол хээд, нютагаа бусаха баатай болоһон зон тэрэ суглаанай һүүлээр бахардашоод, балай юумэ дуугаралдахаяашье болёо һэн.

Хахад жэлһээ хандасань хубилаа

Хахад жэлэй ходорон ошоходо, хамаг хэлэнүүдтэ анхаралаа хандуулха гэжэ бодоо хэбэртэй. Үлгэн Эхэ ороноймнай үргэн дэбисхэр дээрэ, үндэһэн арадуудай ажаһуудаг уласуудта ямархан байдал тогтонхойб гэжэ засагнай шагнадаг болоо.

Хандасынь хубилхада, хэрэгтэй асуудалнуудшье ульгамаар шиидхэгдэхэ жэшээтэй. Үндэһэн хэлэнүүдые һургуулинуудта уялгалжа һургаха дүрим бусаахамнай гэжэ оролдоһоной балай хэрэггүй, ойлгууламжын ажал ябуулбал дээрэ гэһэншүү хөөрэлдөөнүүд болодог байна.

Ялас гэмэ эмхидхэл – Яхадай хүйтэн хизаарһаа

Энэ удаа эрдэмэй-практическа хуралдаа эмхидхэгшэдэй тоодо оролсоһон Саха (Яхад) Уласай үндэһэн һургуулинуудай институт холбоото уласай хэмжээндэ таб яб гэмэ тодо шугамтай, дээдын журамтай хэмжээ ябуулга хэжэ шадаа. Хажуу тээһээ харахада, гоёл байна даа!

Һалбари бүхэндэнь шахуу өөһэдынгөө бэрхэ-бэрхэ түлөөлэгшэдые хүтэлбэрилэгшэд болголсоод табинхай. Гүрэн түрымнай мэдээжэ эрдэмтэд – хэлэ бэшэгэй, багшын эрдэмэй докторнууд, мүн тиихэдэ нютаг можонуудтаа болбосорол, гэгээрэл, һуралсалай һалбаринуудта хүдэлжэ, хүдэлмэрилжэ байһан дарганар, һургуулиин багшанар, сэсэрлигүүдэй хүмүүжүүлэгшэд олоор хабаадаа.

Буряад Уласһаамнай бэрхэ багшанар, һуралсалай шэнэ үеын онол аргануудые зохёогшод хуралдаанай һалбари бүхэндэ ажаллаа, удха түгэлдэр элидхэлнүүдые хээ, дүй дүршэлөө хубаалдаа.

Һанаа зобоһоноо һайсахан хэлээ

Карачай-Черкес болон Чечен Уласуудһаа зорижо ерэһэн зоригтой түлөөлэгшэд манай эндээ хэлсэдэг бэрхэшээлнүүдтэ тон адлихан юумэ хэлээ. “Болбосорол тухай” гүрэнэй хуулида 2018 ондо оруулагдаһан үхибүүдэй гэртэхинэй болон хуулита түлөөлэгшэдэйнь һайн дураар түрэл хэлэнүүдые үзэхэ тухай хубилалтануудые буруу гэжэ сэхэ тэмдэглэһэн байха юм.

Карачай-Черкес Уласһаа энэ суглаанда зорюута ерэһэн Фатима Эркенова гансашье өөрынгөө, үндэһэн арадуудай бүхы түлөөлэгшэдтэ һанажа ябаһан юумэ хэлээ. Олон арадуудай ажамидаржа, ажабайдалаа зохёожо байһан гүрэндэмнай түрэл хэлэнүүдые түрэлхидэй һайн дураар үзүүлдэг болгохоһоо гадна, ганса алуур дээрмэ, һалихай ябадал тухай дамжуулга, фильмүүдые телевидениин харуулдагынь эрид буруу гэжэ тэмдэглээ. Энэ олон телесубагууд үндэһэн арадуудай түүхэ соёл, ёһо заншал харуулдаггүй. Анхан сагта арадуудай хани барисаанда айхабтар ехэ анхарал хандуулагдадаг байгаа, харин мүнөө тэрэмнай мартагдаа гэжэ Фатима Пахаратовна хэлээ. Гансаханшье тиимэ телесубаг эмхидхэжэ, бүхы арадууд тухайгаа хөөрэдэг, харуулдаг болоёл гэжэ дурадхаа.

Чечен хэлэ ба түүхэ хүгжөөхэ институдай захирал Хамзат Умхаев баһал нилээн хатуугаар хэлэһэн байха юм. Хэдэн зуугаад жэлнүүдэй туршада нэгэ гүрэн түрэдэ ажамидаржа байһан аад, үндэһэн хэлэ үзэлгые һайн дуранай болгоходоо, засагнай яаба гээшэб гэжэ тэрэ тэмдэглээ.

Шанга шангаар хэлэхыемнай шагнаад һууһан ноёдой харюу зохид байгаа. Түрэл хэлэеэ үхибүүд заатагүй үзэхэ ёһотой, Холбоото Уласай Гэгээрэлэй яаманай энэ жэлдэ абтаһан шэнэ шиидхэбэринүүд бии ха юм гэбэл даа. Теэд ямар хэлэ түрэл хэлэмни гэжэ шэлэхэ гээшэ гэртэхинэй өөһэдынь хэрэг болошоно. Хамагай мэхэтэй “хабхааниинь” энэл ха юм! Угсаата арадайнгаа ууган хэлэ шэлэхэ гү, али бэлыень хаража, ород хэлэеэ абаха гү – гэртэхинэй дуран. Хожомынь, томо болоһон хойноо, мүнөөнэй һурагшадай олохониинь түрэл хэлэндэмни юундэ һургаагүй гээшэбта гэжэ эхэ эсэгэһээ асуухал байха. “Бэлээ хаража, булуу химэлһэн” тэдэнь ямар харюу үгэхэ хаб?

Дурадхал оруулаабди

Үндэһэн арадуудай түрэл хэлэнүүдые зааха багшанар хаа-хаанагүй дуталдана. Дунда мэргэ­жэл олгодог багшанарай коллед­жнуудта юрэнхы болбосоролой һургуулинуудта, юһэдэхи анги боло­тор түрэл хэлэнүүдые ба уран зохёол зааха багшанарые бэлдэхэ эрхэ үгыт гэһэн дурадхал энэ мүрнүүдэй автор оруулаа. Мүн баһа энэ сагтаа таа­руулжа, түрэл хэлэнүүдые интернет руу түргөөр оруулха тухай дурадхал хэлэгдээ. Тиихын тула гүрэнэй хэмжэ­эндэ тусхай түсэл засагай зургаанууд зохёожо, мүнгэ һомолоо һаань, тус ажал ульгам хурданаар бүтэхэ һэн. Бүтөө һаань, дэлхэйн ямаршье бу­ланда байһан залуушуул, һургуулиин наһанай үхибүүд түрэл хэлэеэ сахим дэбисхэртэ сохом үзэдэг болохол бай­гаа.

Баяр Балдановай гэрэл зураг