Тwitter.com
Ардан Ангархаев
Соло дуудалга
Арадуудай түүхые хэншьеб Гумилёвтой шэнжэнэ,
Хаанашьеб даа, Буряадай мэргэшүүл, Хастаан,
Гималайн үбэртэ Буддын гэгээн һанаан –
Хогоосон шанарые Дэлхэй өөрөө бэдэрнэ.
Петербургда дасан бодхоно Доржын Агваан,
Базар Барадинай, Гомбожаб Цыбиковэй ухаан,
Ушарна тэдэнээр Россиин Николай хаан.
Гандан дасанай галта алтан ганжар,
Лэгдэн римбүүшэ, Агваан-Нима намжар –
Гэрэлтэнэ Буряадай гэгээн хүнүүдэй ухаан.
IX
Гэрэлтэнэ Буряадай гэгээн хүнүүдэй ухаан,-
Азиин үбсүүндэ арадууд хубисхалаараа худхарна,
Сүхэ-Баатарай һүлдэ шалгаран удаань,
Ринчино, Нацовай һэлмэ тэндэнь яларна.
Бүгэдэ Монголой бүрин зоной заяан:
Хитад арадые хубисхалша Оростой залгаһан
Хатуу зоригтой тэмсэлшэд бии һэн –
Марксһаа Сталин хүрэтэр мандаһан һанаан.
Хуби заяагаа олоо һэн гүт өөһэдөө -
Зоболонһоо зоболондо, дайнһаа дайнда хүрөөт,
Хубисхалша буряад хүбүүдэйнгээ тархи табяад?
Үсөөншье һаа, үндэр солодо хүртөөт,
Үри ашанарынь юунһээшье сухаринагүй мүнөө,
Хубилжа байһан дэлхэйдэ хубитаяа оруулаад.
Х
Хубилжа байһан дэлхэйдэ хубитаяа оруулаад,
Сахьяновагайнгаа сараа мүр бү мартая,
Дугаржабаа дууряан, уянгалан татаад,
Доодо үеын халаан, Линховоиноо магтая.
Шараевагай шарай, Шойдагбаевагаймнай аялга,
Баранниковай хүсэн баһал мандаа ерэг.
Ахымнай алтан, адуу малаймнай һүрэг
Арадыемнай баясуулан, ара үбэрыемнай баяжуулаг.
Агын тала, Яруунын сэнхир нуурнууд,
Монголой губи, Улаан-Үдымнай гудамжанууд,
Бархан, Саяан, Байгал, Хүбсэгэлэй хүбөө.
Огторгойн шубуун – сагаан далита самолёдууд,
Одото тэнгэри шэртэһэн обсерваторинууд,
Ордон үндэр Оперно ошотон үзэгдөө.
ХI
Ордон үндэр Оперно ошотон үзэгдөө,
Оюун ухаата олон хүбүүд, басагадууд –
Эрдэмээр Кембридж, Пекин,
Энэдхэгтэшье хүрэгдөө -
Хүхюун хурса нюдэдтэнь хүгжэлтын галханууд...
Токио, Сеул – тохёолдохо нарин бодолнууд;
Энэ дэлхэйдэ эзэрхэһэн Америкын Штадууд
Газарай шэмэ һороһон гайхалтай Сауд
Арадуудта аша туһаяа үгэхэ юм гүт?
Африкын джунглиһаа, али Исландиин саһанһаа
Агуу бодол ерэхэ – Бунинһаа, Блогһоо,
Ли Боһоо, Рабиндранат Тагорһоо,
Хемингуэй, Конфуциһаа, Акира Куросаваһаа,
Уитмен, Нерудаһаа, Эдгар Поһоо,
Богдо Зонхобоһоо, айлай ахамад үбгэнһөө.
(Үргэлжэлэл. Эхиниинь декабриин 18, 25-най дугаарнуудта).
Тайлбари, ажаглалтанууд
Гумилев Лев Николаевич (1912- 1992) – этнологи гэһэн эрдэмэй эхи табиһан, Евразиин тухай шэнжэлгэ, монгол, түүрэг, славян арадуудай уг гарбал тухай бэшэһэн.
Хастаан-ХIX зуун жэлдэ ажаһууһан Буряадай түүхэшэ мэргэшүүлэй нэгэн.
Хогоосон шанар – юумэн бүхэн үнэн дээрээ хооһон шанартай гэһэн буддын шажанай гүн ухаанай (философиин) гол хараа бодол (существующее в материальном мире иллюзорно). Трансцендентнэ (ородоор запредельнэ), хүнэй ухаагаар ойлгогдохогүй, хүнэй һүзэглэжэ ойлгохо юумэн. Философиин ойлгосоор гурбан шата бии гээшэ ха: феномен (хүнэй мэдэрхээр - чувственный опыт), ноумен (ухаагаар ойлгохо юумэн), трансцендентное (һүзэглэжэ ойлгохо юумэн). Жэшээнь, Бурханда хабаатай ойлгосо, мүнөө үеын эрдэмэй саашанхи хүгжэлтэһөө гадуур ошохо ерээдүйн ухаан – мэдэрэл байха ёһотой гэжэ бодохоор юумэн).
Доржын Агваан (Агван Доржиев) 1853-1938 – Буряад орондо, Ородой болон Дэлхэйн түүхэдэ алдаршаһан лама, гүрэн түрын ажал ябуулагша, ХIII Далай ламын багша байһан, Түбэд ороной элшэн сайд боложо, II Николай хаантай уулзажа, Буддын шажаниие Ород гүрэндэ дэлгэрүүлхэ хэрэг хүтэлжэ, Европодо анха түрүүн дасан Петербургда бариһан юм. Европын олонхи гүрэнүүдээр үндэр зэргэтэй зоноор уулзаа. Түбэд ороной хэрэгээр Далай-ламатай хамта Хитадай императортай золгоһон. Түбэд Монгол хоёрой гэрээ хэлсээ 1912 ондо баталһан, Буряадта өөһэдын гүрэн тогтоохо гэжэ В.И.Ленинтэй уулзажа, Буряадта республикын эхи табиһан – Буряад-Монголой Республика тогтоохо шиидхэбэри гаргуулһан гээшэ. Гүшэг хамба (Түбэдэй) ламанарай дээдэ зэргэ, Далай ламын захиргаанай гэшүүн гэһэн нэрэтэй алдар солотой ябаа.
Базар Барадин (1878-1938) – Санкт-Петербургын университедэй багша, профессор, БМАССР-эй Гэгээрэлэй нарком, Буряадай Эрдэмэй комитедэй түрүүлэгшэ, уран зохёолшо, Түбэд болон Монгол оронуудые шэнжэлһэн аяншалагша, Ородой Географиин бүлгэмэй шанда хүртэһэн.
Гомбожап Цыбиков (1873-1930) –профессор, Европын эрдэмтэдэй дундаһаа эгээл түрүүшын Түбэд орониие шэнжэлһэн эрдэмтэн, аяншалагша, хоёрдохи иимэ эрдэмтэн дээрэ дурдагдаһан Базар Барадин. Г.Ц.Цыбиков Ородой Географиин Пржевальскиин нэрэтэ шанда хүртэгшэ мүн. Б.Барадин мэтэ Буряад-Монголой гэгээрэлдэ тон ехэ юумэ хэһэн эрдэмтэн, арадай хүгжэлтын ажал ябуулагша.
Гандан дасан - Лхасадахи Брайбун гэһэн хүреэнэй, Баруун Жуугай (Лхасын) хоёрдохи ехэ дасан, буряад монголнуудай, монголшуудай ошожо һурадаг түб.
Лэгдэн Римбүүшэ – монголшуудай дундаһаа түрүүшын хамба болоһон. Агван Доржиев хэдэн хүбүүдые Лхаса абаашажа лама болгоо, тэдэнэй нэгэн Түнхэн нютагһаа ошоһон байгаа. 1958 ондо Хитад сэрэгэй Лхаса хотые эзэмдэхэдэ, түрмэдэ хаагдажа, наһа бараһан. Мүнөө Лэгдэнэй хубилгаан, Непалһаа гарбалтай римбүүшэ бии, жэл бүхэндэ Буряадта, Түнхэндэ залардаг.
Агваан-Нима – Лэгдэнэй һүүлдэ, Гоман дасанайхидай Энэдхэг тэрьелхэдэ, тэндэ хамба болоһон, Загарай нютагай (тэрэл А.Доржиевай шабинарай нэгэн), Урда Энэдхэгтэ үндэр наһатай, үндэр ехэ зиндаатай, Бурханай олон номуудые бэшэһэн лама.
Сүхэ Баатар – Монгол Арадай хубисхал ударидагша.
Ринчино Элбэг-Доржо (1888- 1938) – 1917 ондо Бурнацкомой секретаряар һунгагдаа. 1920 ондо РСФСР-эй Гадаадын хэрэгүүдэй шугамаар ажаллаа. 1921-1924 онуудта Монголой хубисхалай комитедтэ, Монголой Арадай Хубисхалай сэрэгүүдэй дарга байгаа. Коминтернын даабаряар Монголой хубисхалда хабаадалсаа.
Нацов Цэрэн (1898-1943) – буряад хубисхалша. Түнхэнэй аймагай хубисхалша нам 1920 ондо, хожомынь Эрхүүгэй губерниин үндэһэн арадуудай таһаг хүтэлбэрилөө. Коминтернын даабаряар Баруун Монголдо сагаантанай урдаһаа тэмсэлдэ хоёр жэл соо хатуу шанга байлдаануудые ударидалсаа. Хожомынь Монгол болон Тыва оронуудта арадай засаг тогтоолсоо. Москвада эрдэмэй болон гүрэн түрын ажалда ябаа, эрдэмэй шугамаар доцент нэрэ зэргэтэй һэн. Э-Д.Ринчино мэтэ Советскэ Союзай (Россиин) Дайшалхы Улаан Тугай орденоор шагнагдаа. Баруун Монголдо РСФСР-эй консул байгаа. Корейдэ Коминтернын түлөөлэгшэ һэн.
Сахьянова Лариса Петровна (1928-2001) - СССР-эй арадай артист, Буряадай балет суурхуулһан юм.
Дугаржап Дашиев (1939-2003) – СССР-эй арадай артист, суута дуушан, РСФСР-эй Гүрэнэй шангай лауреат.
Галина Шойдагбаева – СССР- эй арадай артист, Глинкын болон уласхоорондын конкурснуудай лауреат, ВСГАКИ-гай профессор.
Елена Шараева – Россиин арадай артист, Глинкын уласхоорондын конкурсын лауреат, залуу наһандаа нүгшэһэн суута артистка.
Баранников Велингтон – Токиодо болоһон Олимпиадада мүнгэн медаляар шагнагдаһан, Европын чемпион, суута боксёр, авиациин инженер.
Бунин Иван Алексеевич (1870- 1953) – Ородой элитэ уран зохёолшо, Нобелиин шангай лауреат.
Блок Александр Александрович (1880-1921) – Ородой суута поэт. Манай «Сонедүүдтэ» илангаяа «Скифы» гэһэн шүлэгынь хабаатай.
Ли Бо – урда сагай хитад поэт.
Тагор Рабиндранат (1861- 1941) – энэдхэг поэт, композитор, олониитын ажал ябуулагша, бенгаль хэлэн дээрэ бэшэдэг байгаа, Энэдхэгэй болон Бангладешэй Гүрэнэй гимнын автор, Нобелиин шангай лауреат.
Хемингуэй Эрнст (1899-1961) – американ уран зохёолшо, Нобелиин шангай лауреат.
Конфуций (Кун-цзы-учитель Кун) (ок 551-479 до н.э) – конфуцианствын һургаалай эхи табигша.
Акира Куросава (1910-1998) – япон кинорежиссёр, сценарист, дэлхэйдэ сууда гараһан юм.
Уитмен Уолт (1819-1892) – американ поэт, публицист.
Неруда Пабло (1904-1973) – Чилиин поэт, Нобелиин шангай лауреат.
По Эдгар (1809-1849) – американ уран зохёолшо, критик. Суута поэт.
Богдо Зонхобо (1357-1419) – буддын шарын шажанай эхи табигша.
Хүхэй Алтай – Монголой ууланууд. Буряадай анханай түүхэтэй холбоотой. Саяан уулые Хүхэй хада гэдэг байгаа, Алтай гэжэ хадые нэрлэдэг байхаһаа гадна, Буряад- Монголдо Алтай гэжэ нютаг бии.
Тарбагатай, Бургалтай – Буряадай нютагууд. Тарбагатай гэжэ газар нютагай нэрэ монгол, түүрэг нютагуудта бии.
Перси-Иран, Дарий, Александр Македонский, Геродот, Скифүүд, Ахурамазда – эдэ бүгэдэ монголнуудай түүхэтэй холбоотой: жэшээлхэдэ, Папай-Апи гэһэн эрэ болон эхэнэр шүтөөн тухай Геродот бэшэһэн ха юм, Иранай мүргэл- Ахурамаздада шүтөөн Зүүн зүгһөө һабагшатай (гал тахиха заншал).
Галина ДАШЕЕВА хэблэлдэ бэлдэбэ