Алтан дэлхэй дээрэ ами наһа бэлэглэһэн аба эжыһээ, угыеш залгуулан дамжуулха үри хүүгэдһээ, энхэрэн хүлеэн абадаг аха дүүнэрһээ, түшэг тулга боложо ябадаг нүхэрһѳѳ сэнтэй юумэн үгы ха даа… Теэдшье аба эжы тухайгаал бэшэхэнь эгээл харюусалгатай байна гэжэ мэдэрнэб. Баабай тухайгаа зүрхэ сэдьхэлэйнгээ оёорто хадагалжа ябаһан бодолнуудаараа хубаалдаха гэжэ шиидэбэб.
Угаа үргэлжэлүүлэгшэ
Минии баабай Цырендоржиев Дамби Цыбикович угаараа Ярууна аймагай Эгэтын-Адаг тоонтотой юм. Уг изагуурынь тон нягта энэл нютагтай холбоотой. Эжынь аба, хори буряадай улаалзай хүбдүүд омогой Цыбигэй Цырендоржо (нютагаархидайнгаа дунда Үхин гэжэ нэрэшэнхэй һэн), нютагтаа ехэ хүндэтэй хүн байһан гэжэ абамни хѳѳрэгшэ. Теэд Цырендоржын гансахан лэ басаган Цырен-Дулма угаа дамжуулха заяатай байгаа. Юуб гэбэл, Цырендоржо Долгор нүхэртэеэ 1930-аад онуудай хатуу шэрүүн жэлнүүдтэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ, залуугаар наһа бараһан байна. Цырендоржын Цырен гэжэ дүү хүбүүниинь (Эгэтын дасанай гэбшэ лама) Шэтэшье ахайгаа абаашажа аргалжа туршахадань, туһа болоогүйл даа гэжэ мүнѳѳшье баабаймнай хѳѳрэдэг.
Цырен-Дулмын урдаа хараха Нанзат-Доржо ахайнь Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнһаа бусаагүй, 1943 ондо Москва хотые аршалха байлдаанда баатарай үхэлѳѳр унаа.
Тиихэдээ аяар холын дайнай һүүлдэхи шэрүүхэн 1949 ондо манай баабай Үхинэй Цырен-Дулмын ехэ хүбүүн боложо, эжыень үндылгэһэн Мухаадай хүгшэниие ехэтэ баясуулжа, дэлхэй дээрэ мүндэлһэн юм. Альган дээрээ үргэлсэһэн Мухаадай хүгшэнѳѳ мүнѳѳшье баабаймнай дулааханаар дурсан ябадаг. «Бага наһандаа газаагуур һайса наадажа гү, али һургуулиһаа бусахадамни, тусхайтаар буталһан амтатайхан саахар бэлдэнхэй хүлеэдэг һэн», - гэжэ хѳѳрэдэг. Эндэһээ ехэл эрхэхэн, бѳѳмэйлэн үндылгэһэн хүбүүн ябаһан ха гэжэ ойлгодогбди.
Шабинартаа хүндэтэй багша
Саг түргэн хиидэдэг гэдэг гээшэ ааб даа. Тиигээдшье Дамби хүбүүн ургажа, һургуулида ябахадаа, ѳѳрѳѳ гэрэйнгээ хорёо хорёолһомби гэжэ үри хүүгэдтээ хэлэдэг. Тэрэ «заплот» хорёоень бишье жаахан байхадаа, ѳѳрынгѳѳ нюдѳѳрѳѳ хараһан, дээгүүрнь нилээд олон удаа наадажа гүйһэншье байхаб.
Һургуулияа дүүргээд, хэн болохо гээшэб гэһэн асуудалда хүн бүхэн абтадаг бэлэй. «Тэрэ үедэ урдамни хоёр харгы зүрхэ сэдьхэлдэмни дүтэ байһан юм», - гэжэ баабаймнай хэлэдэг. Нэгэ гэбэл, ветеринар мэргэжэлтэн болохо, үгы гэбэл, физикын багша болохо хүсэлтэй һэн. Багшын нэрэ зэргэ тэрэ үедэ ехэ хүндэтэй, эрхим хүбүүд, басагад багша болохо гэжэ эрмэлзэлдэг бэлэй. Тиигээд 1967 ондо Д. Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай багшанарай дээдэ һургуулиин физико-математическа факультедэй оюутан болоһон намтартай.
Саашадаа баабаймнай ажалай намтар манай гэр бүлэдэ – үхибүүдтэнь, аша зээнэртэнь – жэшээ боломоор. Юундэб гэхэдэ, 1971 ондо БГПИ дүүргэһэнэй удаа 40 жэлэй туршада таһалгаряагүйгѳѳр багшалаа. Түрүүн нэгэ жэлэй туршада Гүүндын, Нарһатын һургуулинуудта заажа эхилээ. Гэбэшье 1972 онһоо эхилээд, 2011 он хүрэтэр Ярууна аймагай Мужыхын дунда һургуулида хүдэлѳѳ. Сэхыень хэлэбэл, Мужыхада манай баабайда заалгаагүй үри хүүгэдтэй бүлэ үгы ха даа гэжэ һанахаар байдаг.
Юуниинь үшѳѳ онсолон тэмдэглэлтэйб гэхэдэ, багшынгаа ажалдаа нарин нягта, тон харюусалгатай, суг хүдэлдэг багшанартаяа эбтэй эетэй ябадаг байһан. Үхибүүдэй шадабари һуралсалыень үнэн сэхээр сэгнэхэ гэжэ хододоо оролдодог байгаа гэжэ ойлгогшоб. Энээнииень юун гэршэлдэг бэ гэхэдэ, хэды шэнээн мүнѳѳ баабаймнай нютагтаа зуһахаяа ерэнэб, тэды соол шабинарынь уулзахадаал, ходо ехэ баясажа, багшаяа үнэн зүрхэнһѳѳ хүндэлнэ гэжэ обёорогшоб. Түрүүшын шабинарынь үнинэй 60 гаранхай, ѳѳһэдѳѳшье үбгэд хүгшэд болонхойшье һаа, баабайемнай ходо һурагшалдаг, мэндые хүргэдэг. Заримдаа энэ тэрэ һайндэр, ойн баярта сугтаа ябахадамнай, наһатайшье, залуушье шабинарынь дүтэлжэл, дүтэлжэл байгша. Тиихэдээл баабаймни нютагайнгаа үхибүүдые хүн болгохо хэрэгтэ нилээд ехэ хубитаяа оруулаа гэжэ баясан, омогорхон ябадагбди.
Ажалдаа хандасань – бидэндэ жэшээ
Ажалдаа хандаса тухайнь хэлэхэ болоо һаа, нэгэл иимэ баримта намда элеэр тэрэнииень харуулдаг. 1980-яад онуудта хүдѳѳгэй һургуулинуудта хүдэлжэ байжа амарха лагерьнууд (ЛТО) олоор эмхидхэгдэдэг һэн. Мужыхыншье һургуулида республика дотороо эгээ түрүүшын нэгэн иимэ «Ургы» гэжэ лагерь бии болоһон. Тиихэдээ баабаймнай: «Энэ лагерьта үхибүүдые оруулхадаа, һурагшадай байра байдал хододоо анхардаг һэмби», - гэдэг. Сменэ бүхэндэ олон үри хүүгэдтэй айлай нэгэниинь, үншэн, байра байдалаараа ядуушагшье үхибүүд заатагүй оролсодог һэн. Тэрэ үедэ эрхим һурагшадай бригада колхозһоо аяншалгын турпутёвкоор шагнагдаха. Тиигэжэ баабаймнай һурагшадаараа 2 дахин путёвкоор шагнагдаһан – Владивосток ошоһон байха, мүн үхибүүд Шушенское руу путёвкоор урмашуулагдаһан. Шабинартаяа Ленинград хотошье хараха заяатай байгаа.
Баабаймнай һургуулиин шаби ябахадаа, ехэтэ шатар наадаха дуратай болоһон. Тиигээд энэ дураяа бүхы наһан соогуураа абажа ябадаг. Нэгэ һургуулидаа суг һурадаг хүбүүниинь шатар наадажа һургаа юм гү даа, шатарай хомор байһан тула гэртэнь ошожо наададаг һэмди гэдэг. Тиигээд һүүлэй һүүлдэ тэрэнээ сула диилэдэг болошоо һэм гэжэ шоглон хѳѳрэгшэ. Эжынгээ һурагша байхадань абаһан модон шатар мүнѳѳшье бүд туулмаг соо гэртээ нягтаар хадагалжа ябадаг.
Шатар тухай хэлэхэ болоо һаа, минии һанахада, бага наһанһаамни хойшо иимэ байдал гэртэмнай хирэ-хирэ болоод лэ тогтодог һэн. Баабайн нүхэд – Бато Гончикович, Бадма Тудупович гурбан (булта багшанар) манай хойто таһалгада оронхой, шатар табиха. 3-4 час соо һэлгэлдээд лэ наадаха, хүн бүхэнэйнгѳѳ һайн тала, алдуу зүбшэн хэлсэхэ, гэнтэ шанга шангаар тоосолдохошье. Гэбэшье тиигэһээр гэр гэртээ хариха. Нэгэшье шатарай мүрысѳѳ – аймагай гү, нютагай гү – алдангүй хабаадаха. Үшѳѳ һургуулиин үхибүүдые һургаад, бэлдээд абаад ябаха… Нютагайнгаа мүрысѳѳндэ түрүүлһэнэй шан – гоё һайхан шатараа – баабайнгаа шатар наадаха шүлһэ абаһан одхон басаган Долгортоо томо болоходонь баряа бэлэй.
Үхибүүдтэ мээхэй баабаймнай
Наһанайнгаа хани нүхэр Цыдыпова Цырендулма Очирнимаевнатай 5 үри хүүгэдээ хүл дээрэнь табиһан юм. Цырендулма Очирнимаевна наһаараа буряад хэлэнэй багша ябаһан, гэбэшье гэнтын үбшэндэ дайрагдажа, 2000 ондо алтан дэлхэйһээ халин ошоһон юм даа. Үхибүүдээ бултыень гэр бүлэ болгожо, гартань ажабайдалай шанга жолоо барюулһан гэхэдэ, алдуу болохогүй.
Баабаймнай декабрь соо 70 наһанайнгаа ойн баяр тэмдэг- лээ. Олон тоото аша зээнэрэйнгээ түнтүүень үнэсэжэ, һони һорьмойгоорнь һонирхожо, үри хүүгэдтээ шадаха зэргээрээ сэсэн үгѳѳрѳѳ туһатай байха гэжэ оролдожо ябадаг лэ даа.
Анханһаа үхибүүдтээ ехэ мээхэй баабаймнай энэрхы һайхан сэдьхэлээ, һанаагаа мандаал табидаг. Гэбэшье дэлхэй дээрэ боложо байһан һони, шатараа, ном уншаха дуратайгаа хэзээдэшье орхидоггүй.
Иимэл даа манай баабай, юрын буряад эсэгэ. Гэбэшье эрдэмтэдэй хэлэһээр, дэлхэйн түүхэ, арадай түүхэ гүнзэгыгѳѳр шудалха гэбэл, нэгэ хүнэй намтарһаа эхилхэ хэрэгтэй. Манай баабайн намтараар гүрэн түрын түүхэ, юрэнхы һуралсалай хубилалтануудые шэнжэлхээр гэжэ хэлэхэ байнаб.
Ямаршье сагай ерээ һаа, ямаршье байдалай тогтоо һаа, манай баа- байдал адли эсэгэ, нагаса баабай, үбгэн аба, багша, һайн хүн олон лэ байһай гэжэ хүсэхэ байнаб.
Нанзат-Доржо, Цыбик хүбүүнтэнэйнь, Цырен, Чингис хүрьгэнтэнэйнь зүгһѳѳ тээли басаганиинь Баирма ЦЫРЕНДОРЖИЕВА
Гэр бүлын жасаһаа гэрэл зураг