1389
Буряад хүн, илангаяа хори буряадууд айжа сошоходоо, “үтэгэ”, “бухуур” гэжэ байжа ооголжорхидог бэлэй. Үхибүүдэй тиигэжэ хэлэжэрхёо һаа, томошуул булай аягүйрхэжэ, тэдэниие буруушааха аад, өөһэдөө өөрын эрхэгүй “үтэгэ”, “бухуур” гэлдэхэ. Теэд тэдэмнай энэ хэлэһэн юумэнэйнгээ саада ушар удхые мэдэхэгүй, наагуур бодожо, миин лэ хүнэй “доодохиие” дурдаба гэжэ һанадаг. Нюужа, далдалжа ябадаг хадаа “доодохи” гээшэ ехэ муухай юумэн гэжэ ойлгодог аад, үхибүүдэйнгээ иигэжэ хэлэхые буруушаадаг юм.
Үнэндөө һаа, энэмнай муухай юумэн бэшэ, бурхан шүтөөн болоһон зүйл байгаа. Монголой эрдэмтэн Ц.Төрбат: “Үри хүүгэд заяагша Умай үхин тэнгэри гэжэ байдаг. Энэ шүтөөниие түүрэг хэлэтэ үндэһэ яһатан ба эвенк обогтон шүтэжэ бишэрдэг байһан”, - гэжэ бэшэһэн байна (“Угсаатан судлал”. УБ., 1997) Энэнь умайе тэнгэри (бурхан шүтөөн) болотор шүтэдэг байһые батална.
Ниитэ монгол үндэһэтэн Үндэр тэнгэри Этүгэн дэлхэй хоёрые юртэмсэ үүдхэн байгуулһан анханай эрэ, эмэ гэжэ шүтэдэг. Буряад бөөгэй “Дайдын үбгэнэй дурдалгада”:
...Буха ехэ ноёной
Бойногһоонь захалжа дурданам,
Будан ехэ хатан иибиин
Умайһаань захалжа дурданам, - гэһэн байдаг. Баһа “уруугаа үнгэтэ Үндэр тэнгэри, өөдөө үнгэтэ Үлгэн дэлхэй” гэжэ дуудадагынь юртэмсын эрэ, эмэ үүдхэлэй урда урдаһаа угталсан “золгожо”, юрэнь хүн гээшые үүдхэхые хэлэнэ гээшэл даа. Тиигээд эрэ, эмэ хүнүүд “золгожо”, үри хүүгэдые үүдхэнэ.
Түүрэгэй Умай тэнгэри, монголой Этүгэн дэлхэй шүтөөнүүд юрэнхыдөө адли. Эрдэмтэн Ш.Гаадамбын шудалһаар “этүгэн” гэдэг үгэ иигэжэ хубилжа ерэһэн байна: натигай – нэтүгэй – этүгэн.
Буряадууд “этүгэниие” “үтэгэ” болгоо. Иигээд айжа сошоходоо, “үтэгэ” гэжэ ооголдогынь гаргаһан эжы газар эжы хоёрһоо абарал гуйжа байһан удхатай болоно.
Тиигэбэл “бухуур” гэжэ юун бэ? Үбэр Монголой Хүхэ хотын үндэр наһатан (98 наһатай) Гэрэлчулуун гуай: “Бүри урда сагта (хүннүүгэй үе) буряадай үбгэ дээдэшүүл таряа тарижа, үбһэ ургамалай үндэһэ, набша, үрэ жэмэс түүжэ, тэрээнээ бүдүүн үүр соо хэжэ нюдэжэ болбосоруулдаг байһан гэдэг. Ехэшье хэрэг бүтээдэг байһан бэзэ. Тэрэ уураа ехэ дээгүүр һанажа, “буха уур” гэжэ нэрлэдэг байһан ха”, - гэжэ 2001 ондо хөөрэжэ байһыень һананаб.
Буряад хүн томо юумые “буха” гэжэ нэрлэдэг, хонхортой юумые эмэ гэжэ ойлгодог байһан. Уур юундэ эмэ (умай) болоноб гэбэл, нэгэдэхеэр, уур гээшэ дээшээ хараһан хонхорхойтой. Юрэ ород, монголгүй хонхор гү, али нүхэтэй юумые эмэ гэдэг гээшэ ааб даа. Ородууд “мама” гэдэг. “Мама” гээшэмнай “мээмэ” гэһэн монгол үгэ гээшэ. Хоёрдохёор, уур соо нюдэһэн юумэн олон боложо үрэжэдэг. Энээнииень эмэ хүн үрэжэдэгтэй адляар ойлгодог. Һанахада, “буха” “уур” хоёрые ниилүүлбэл, “бухуур” гэһэн үгэ болоно. Буряадай алдарта этнограф М.Н.Хангалов: “Буряадууд наһа бараһан бага хүүгэдые гэрһээнь дан холо бэшэ газарта хүдөөлүүлдэг байһан. Эхынгээ сайгаа нюдэхэ шэмээе хүүгэд соносоод, тэрээгээр шэг абажа, төөрингүйгөөр эрьежэ ерэжэ (эхэдээ гү, али ойро дүтын түрэлдөө) түрэдэг гэһэн ойлгосо, бишэрэлтэй холбоотой юм”, - гэжэ бэшэһэн байдаг (М.Н.Хангалов. Собр. Соч. М., 1957). Тиимэ дээрэһээ “уур” гээшэ үри хүүгэдые дуудажа ерүүлдэг гэжэ һанажа шүтэдэг болоһон шэнги һанагдана. Тиигээд дээрэ хэлэгдэһэн буха + уур = бухуурые эхын умайтай адлидхан шүтэдэг болоһон гэжэ хэлэхээр байна. “Бухуур” гэжэ ооголдогнай баһал эжыгээ дуудажа, абарал гуйжа байһан удхатай юм.
Бодонгууд Дашнямын ХАНДЖАВ, шэнжэлэгшэ
