1127
«Илалтыемнай бидэнһээ абажа шадахагүй» гэһэн нэгэ туужа, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадагша ахамад офицерэй басаган, юрын лэ ород эхэнэр Людмила Викторовна Толкишевскаягай хөөрөө би һаяхана сэдьхэлээ хүдэлгэн уншабаб. Тиигээд нюдэнүүдэймни урда нэгэ үзэгдэл гансата бии болоод орхёо – хүндөөр шархатажа, хоёр хүлнүүдээ алдаад, дайнай эсэстэ хаягдажа байһан нютагаймни нэгэ хүн. Хоёр адлишуу түүхэ. Зай гэжэ, хойно хойноһоонь хөөрөөд туршая.
«Мүлхеэшэн» намда хэрэггүй
Людмила Толкишевская бэшэнэ: «…Дайнай һүүлээр бидэ гэр бүлөөрөө байлдаануудта ехээр нэрбэгдэһэн Украинын нэлэнхы дайдаар хоёр жэл тухай иишэ-тиишээ зөөгөө һэмди, юундэб гэхэдэ, эсэгэмни немцүүдэй һандаргаһан аэродромуудые шэнээр һэргээхэ ажал хэлсээ.
Нэгэтэ эсэгэмни ямар бэ даа нэгэ станцида домбоёо баряад, халуун уһа абаха һанаатай вагонһоо бууһан аад, хоёр хүлгүй болоһон нэгэ сэрэгшэниие абаад, гэдэргээ бусаба гээшэ. Хойноһоонь сэрэгшэнэй үргэбшэ, мүн баһа хүгжэмэй хуушан нэгэ баян оруулалсаба. Солдадай хоёр хүлнүүдынь аяар дээгүүр абтаһан байба. Тэрэ өөрөө залуухан, сэбэр шарайтай, теэд, сэхыень хэлэхэдэ, шал һогтуу байгаа. Минии эхэ хүгшэн эжы хоёрой гайхахада, эсэгэмни сэдьхэлээ доһолон, богонёор харюу үгэбэ: «Энэ дуу дуулажа байгаа!» Эрэмдэг бэетэй залуу сэрэгшэниие нойтон аршуулаар оролдосотойгоор үрэжэ, орон дээрэ хэбтүүлбэ.
Энэ үеэр сэрэгэй алба хаагшад солдадай нэрэ обог элирүүлхэ һанаатай үргэбшыень нээгээд, шалгажа байтараа, бүри ехээр сошоод абаба: хоёр хүлгүй сержант аяар табан дайшалхы орденоор шагнагдаһан байба бшуу, гадна тэдээнһээнь амяараа улаан коробко соо хээтэй Ленинэй орден олобо. Фронтовигай нэрэ обогынь - Авдеев Николай Павлович.
Орденуудай дунда бэшэг хэбтэбэ. Хэдэн дахин бажуугдаһан, дахин сэхэлэгдэһэн саарһан гэжэ элеэр харагдана. Шурочка гэжэ нэрэтэй инаг басаганиинь бэшэһэн байгаа: «Хэрбэеэ нэгэшье хүлтэй үлөө һаашни, сэрэгэй эмнэлгын газарта хүрэжэ ерэхэ һэм. Харин намда, залуу, сэбэр һайхан басаганда, мүлхеэшэн орой хэрэггүй». Эгээл тиигээд басаган бэшээ: «мүлхеэшэн!»
«Түргэн гэртээ бусыш!»
Хурамхаанай аймагай Уланхаанай дунда һургуулиин тэрэ үедэ 11-дэхи ангиин шаби байһан, гайхамшагта сэрэгшэнэй гуша басаган Сэсэгма Чойроповагай үбгэн эсэгынгээ хуби заяан тухай Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай дүүрэһээр 70 жэлэй ойн баярай үмэнэ бэшэһэн зураглалһаа («Буряад үнэн», № 15, 2015 оной апрелиин 22):
«Хүгшэн абымни аба Чойропов Ринчин Цыденович дайнай һүүлээр аяар 2 жэл боложо, гэртээ хүрэһэн юм. Ушарынь ехэ хайратай, нулимсагүй шагнажа шададаггүйб.
Мориной артиллеридэ алба хэһэн. 1943 ондо нэгэ добтолгын үедэ манай элинсэг эсэгэ ехээр шархатаһан юм. Бомбын тэһэрэлгэ доро орожо, хоёр хүлгүй болошоһон байгаа. Госпитальдо 2 жэл соо бэеэ аргалжа хэбтэхэдээ, гэртээ бэшэг бэшэжэ шадаагүй. Хоёр хүлгүй болоһон би хэндэшье хэрэггүйб гэжэ һанаһан байгаа ха юм. Госпитальһоо гараад, станциһаа станцида, вокзал дээгүүр модон тележкэ оложо һуугаад, гуйраншалжа ябадаг байгаа.
Иигэжэ удаан ябаһаар, нэгэ зориг оложо, гэртэхиндээ бэшэг бэшэжэрхиһэн юм. «Ши мандаа хэрэгтэйш, түргэн гэртээ бусыш...» гэһэн харюу зүрхэ сэдьхэлыень урбуулжархиһан юм. Гэртээ бусаха найдалынь үшөө байгаа ха юм. Нютагайнь татаса, гэр бүлынь хүлеэлгэ ехэ байжа, хүлгүйшье һаа, гэр бүлэтэеэ одоошье нэгэдэһэн юм. Тэдэнэрэй удаан хүлеэгдэһэн уулзалгын баяр үгөөр хэлэгдэшэгүй юм ааб даа».
Нютагаймнай хүбүүнэй инаг басаган Сэндэн гэжэ нэрэтэй байгаа. Шарахан Шурочкада орходоо, хани нүхэрөө дайнда үдэшөөд, уйлан, уйдхарта абтаашье һаа, залуу хүбүүгээ этигэлтэй, найдамтай хүлеэгээд байгаа ха юм. Дайнай хүндэ жэлнүүдтэ бэеэ шанга барин, хамтын ажалда хам оролсоһон юм. Иимэ түүхэ байгаал даа…
Сагаан сэдьхэлэй илалта
Гансал онтохонууд аза жаргалтайгаар түгэсэдэг гэлсэгшэ бэлэй гү, харин бидэнэй урда мүнөө үльгэр бэшэ, юрын лэ ажамидарал харагдаа ха юм. Гэбэшье аза жаргалтай түгэсхэл хоёр ушарта хоюуландань тохёолдоод байба. Хархис байдалда ороһон ниигэмдэ үнэн байдалай, хайра дуранай илалтада гэнтэ бидэ хүрэжэ ерэбэбди. Үнгэрһэн дайнай үедэ хүнэй зүрхэн хатуу болоо ха юм даа, һайн һайханиие хүлеэн абаха шадабари алдагдаа. Олон хүнүүд өөрыгөө огторгойн бурхадта, түрэл орондоо, улас түрэдөө орхигдоһон мэтэ һанаа бшуу. Дайн дажарай хойно – ядарал, үлдэхэ саг, эмхи гуримгүй байдал ерээ ха юм...
1947 онһоо эрэмдэг бэетэй хүнүүд хотын гудамжануудаар үсөөн боложо эхилээ, гар хүлгүй зон бүри үгы шахуу болоһон юм. Эрэмдэг бэетэйшүүлые харанхы һүниин сагта хайшаншьеб даа нэгэ газарта абаашана гэжэ хүнүүд шэбэнэлдэдэг болоо.
Николай Авдеев бусад зоной уй гашуудал ойлгохо һайхан сэдьхэлтэй хүнтэй уулзаһаниинь ямар аза гээшэб. Тэрэ ябажа шадахагүй эрэмдэг бэетэйе түмэр харгын буудал дээрэһээ абаад, хүнэй зэргэдэ оруулжа, хотын Офицернүүдэй танхимда ажалшан болгожо абхуулаа.
Нэгэтэ иимэ һонин ушар болоо. Маршал Георгий Константинович Жуков ямаршьеб нэгэ хэрэгээр командировкодо ябатараа, энэ хотодо бүхэли үдэр зогсоһон байна. Тиихэдээ концертын үеэр Авдеевэй абьяастайгаар дуулахыень гайхажа шагнаа. Маршал өөрөө баян дээрэ наадаха дуратай юм һэн. Концертын һүүлдэ тэрэ арадай дуунуудые гүйсэдхэгшэ һайхан хоолойтой зүжэгшэнтэй уулзаба.
Үглөөдэрынь Николай Авдеевые сэрэгэй түб байрада абаашажа, тэндэнь баярай оршон байдалда аккордеон гартань барюулба. Хамагһаа шухалань юуб гэхэдэ – шэнэ баригдажа байһан гэртэ нэгэ комнатын ордер бэшэжэ үгэбэ.
Николай Авдеев хүгжэмэй һургуули дүүргээ, наһанайнгаа эсэс хүрэтэр Соёлой ордоной даргаар ажаллаһан. Хоёр эхир хүбүүдтэй болоһон, хожомынь тэдэнь һайн эмшэд ябаа.
***
Залуу фронтовик хүбүүнэй тэнхээ шадалыень һэргээхэ хэрэгтэ нютагаймнай зон, хамагһаа түрүүн гэр бүлэнь туһалһан. Ринчин Цыденовичтэ (морин сэрэгтэ алба хэһэн) колхозынь адуунай ажахы эрхилхыень даалгаа. Хүдөө ажахын үзэсхэлэндэ, спортын урилдаанда моридые бэлдэхэ ажалда илангаяа дуратай байгаа.
Дондоп-Цырен, Чимит-Цырен, Дашдай (Даши) гурбан хүбүүдэйнь мори урилдаанда оролсон, хүдөөгэй Сурхарбаануудта илагшад болоод гарадагыень би ходо һанажа ябадагби. Гэр бүлэдөө хамагһаа дүү Сэсэгма Ринчиновна басаганиинь бүхы наһаараа һургуулида математикын хэшээл заадаг байгаа. Улаан армиин морин сэрэгшын ашанар, зээнэр, гушанар олон боложол байдаг…
Цыренжаб ЧОЙРОПОВ
topwar.ru сайтһаа гэрэл зураг абтаба
