​​«Хилэгүй юртэмсэ»

Япон далайн хүбөөдэ яһала ашагтайгаар һуралсал гараа

«Буряад-ФМ» радиогой долгиндо үдэшын 19.00 сагта «Дуун хамбы» гэжэ дамжуулгые үдэр бүри шагнахаар. Бүхэли часай туршада хүгжэмтэ хамбышан – студиин айлшан аялгата һайхан дуунуудаа олондо бэлэглэдэг заншалтай. Энэ дамжуулга үнгэргэхэтэеэ сасуу авто-унаагайнгаа жолоо баряад, Монгол руу дарашадаг сэтгүүлшэн байха гү? “Буряад-ФМ”-эй нээгдэһэн сагһаа Хэжэнгын болон Бэшүүрэй үдэрые хүтэлдэг Цырегма Гергенова һүниин харанхыда холын харгыһаа сухаридаггүй, үглөөдэрынь Улаан-Баатарһаа хонхододог эгээл иимэ зүрхэтэй буряад басагадай нэгэн юм. Ганса Монгол оронтой бэшэ, мүн Солонгостой, Японтой һайн танил сэтгүүлшэн һаяхана Киргизи ошоод ерээ.

Ургалта хэрэгтэй болоод

- Олзын хэрэгэй хэр һайншье ябаа һаань, үргэлжэ мүнгэ намнахада, һайтай бэшэ. Сэдьхэлэй тэжээл хэрэгтэйл байна. Тиимэһээл «Буряад-ФМ»-дэ хүдэлхэеэ ерээб. Гурба гаран жэл соо нилээд ургааб, буряад хэлэмнишье мүлигдөө, мэдэсэмнишье үргэдхэгдөө, - гэжэ Цырегма тэмдэглэнэ.

Һарын туршада Хэжэнгын болон Бэшүүрэй үдэр хоёр удаа агаарай долгиндо зэдэлнэ. Хэжэнгын Могсохонһоо гарбалтай тула нютагаал радиодо гаргана гэжэ бодохот, бэшүүрэйхидтэй хэзээдэшье уулзахаар бэлэмби гээд, Цырегма мэдүүлнэ. Репортаж хэхэеэ Дондок Улзытуевай нютаг хэды харгылаашье аабза. Радио шагнагшад дамжуулгануудыень дуулаһан лэ байха.

Теэдшье түрэлхи хори яряагаа шагнаад, Хэжэнгэдээ байһан шэнги бодол түрэнэ, уһан дээрэ үрмэ тогтоохоор баян буряад хэлэтэй хүтэлэгшэ гэжэ, нютагаархидынь хэлэдэг байна.

Гайхал түрүүлһэн Япон орон

Олзын хэрэгээр Солонгос руу Цырегма ото ошожо байдаг. Харин 2004 ондо мэдээжэ эрдэмтэн Люд­мила Владимировна Шулуновагай хүтэлбэри доро газар уһанай нэрэ томьёонуудта зорюулһан сэдэбээр диссертаци бэшэжэ байхадаа, Япо­ной Ниигатинска ехэ һургуулида һуралсал гараха талаантай байгаа. Тиихэ зуураа тэндээл ород хэлэ зааһан юм.

- Олтирог дээрэ оршодог багахан гүрэн аад, алишье талаараа адли хүгжэнги гэжэ гайхааб. Харгынь үбэлдөө угаагдажа байха. Түлхюур хэрэглэнгүйгөөр хургаяа табижа бэеэ мэдүүлээд, хамтын байра руугаа орогшо һэмди. Харилсаанай утаһаниинь түлбэритэ бэшэ, - гээд, Цырегма һайн талануудыень тоолобо.

Гэбэшье Япондо цунами, тайфун, 7 баллтай газарай хүдэлөөн боложол байдаг. Тэдэниие Цырегма бэе дээрээ үзэhэншье байна.

- Япон далайн хүбөөдэ хамтын байрамнай байгаа. Сонхынгоо хүшэгэ тайлахатай сасуу далайн уhанай харлажа байхые харадаг бэлэйб. Тиихэдээ түрэһэн нютагаа үгылхэ сагууд ерэгшэ һэн, - гэжэ сэтгүүлшэн тэрэ сагаа дурсана.

20-дохи ашын түрэһэнэй баяр

Киргизиин Джалал-Абадска можын Аксыйска аймагай Кербен хотодо 30-аад мянган ажаһуугшад тоологдоно. Тэдэнэй 88 хубинь киргиз яһатан болоно. Харин зэргэлээд һуудаг узбегүүдэй тоо 2 мянгаһаа үлүүтэй. 300-гаад ородууд бии. Гадна 16 янзын ондоо яһатан ажаһууна.

Цырегма Гергеновагай абын дүү басаган тиишээ хадамда гараһаар 40-өөд жэл болоо. Үри хүүгэдынь үндыгөөд, айл бүлэ боложо, аяар 20 аша зээнэрые бэлэглээ. Илангаяа 20-дохи ашын түрэхэдэ, шадалтай айл бүлэнүүд ехэ гэгшын баярай үдэр үнгэргэдэг юм байна. Тиимэһээ энэл баярыень хубаалдахаяа Цырегма түрэлхидөөрөө Кербен хото ошожо ерэбэ.

Цырегмагай тэмдэглэһээр, хоёр үдэрэй туршада 2000 зоной хабаадалгатайгаар энэ баяр ёһолол эмхидхэгдээ. Угыемнай дамжуулха эды олон үри хүүгэдтэй болообди гэжэ хүн зондоо мэдүүлэнгээ, энэ хэмжээ үүсхэһэн байна. 7 жэлэйл саана 20-дохи ашын түрэһэнэй баяр Кербен хотодо һүүлшынхиеэ үнгэргэгдэһэн байжа, хотын ажаһуугшад эдэбхитэйгээр оролсоо.

Олоной хоол баридаг ресторанда тэмдэглэдэг айлнууд бии. Теэдшье гэртээ эмхидхэхэдэ, гэрэй заяашанууд баярладаг тула, манай түрэлхид гэртээ энэ баяраа хээ.

Бишкекһээ Кербен хүрэхэдэнь, хорёогойнгоо газаа гаража угтаа. Холоһоо бууһан эгээл хүндэтэй зоноо тиигэдэг юм байна. Буряадууд хадаг барюулдаг һаань, киргизүүд пулаад бэлэглэдэг ха.

Газаань урданай хүгжэмтэ зэбсэгүүд дээрэ оркестр наадажал байна. Тиигэжэ хүн зониие дуудана. Хорёо соонь байһан гурбан томо һэеы гэрнүүд руугаа ерэһэн зоноо оруулаад, эдеэ хоолоор хүндэлнэ.

- Һонирхолтойнь гэхэдэ, хоол түхеэрдэг газартань эхэнэрнүүд үгы. Эрэшүүл эдеэ хоолоо хэнэ. Эдеэ хоолоо шэрээ дээрэ эрэшүүл лэ асаржа табина. Эхэнэр хүнэй хэхэ ажалшье үгы юм гү гэхээр. Юундэ манда тиимэ заншал үгы гээшэб гэжэ шаналан алдааб, - гэжэ Цырегма энеэнэ.

Манай булаша шэнги лепёшкониинь шэрээ дээрэ элбэгээр табяатай. Хухалжа байтараа, унагаагаа һаа, муу тэмдэг юм байна. Булашыень абажа хухалаад, үлөөшыень шэрээ дээрэ табихадаа, уруунь табижа болохогүй. Заатагүй өөдэнь табиха заншалтай.

Мяхаяа, рисээ гараараа абажа эдинэ. Табаг соонь үлэһэн эдеэгээ айлшад абаад ябана.

Үшөө тиихэдэ аяга соо хахадһаань багаар сай хэнэ. Дүүрэн хэхэдээ, түргэн эдеэд яба гэжэ уряалһанай тэмдэг юм ха.

«Хүхэ шоно» хүлһөөнь шүүрээд

Хоёрдохи үдэртэнь Цырегма түрэлхидтэеэ хамта эхэнэрнүүдэй ошодоггүй ёһолол хараха азатай байгаа. «Кок бору» гэжэ наада киргиз хэлэнһээ оршуулхада, «хүхэ шоно» гэһэн удхатай нааданда 500-гаад адуун хабаадуулагдана. Азиин арадуудай дунда дэлгэрһэн тус нааданай гол удхань – мори унаһан хүнүүд «буруунай һэе» буляасалдажа, тодорхойлогдоһон газарта абаашажа табиха ёһотой. Буруунай тархииень таhа татажа хаяад, 100 килограмм хүрэхэ бэеыень мориной гүйдэл дунда нэгэ гараараа ашажа абаад харайлгаһан хүн илагша гэжэ тоологдоно. Тиимэ ехэ шадалтай эрхим хүндэ ехэ баян бэлэгүүдые үгэнэ: 2 авто-унаа, 40 гаран хони хибэсүүдтэй хамта бэлэглээ.

Киргиз эхэнэрнүүдтэ хорюултай ёһолол

Футболдо гү, али моритой полодо адлирхуу тус наадан юундэ «хүхэ шоно» гэжэ нэрлэгдээб гэхэдэ, урдань Дунда Азида моринойнгоо гүйдэл дунда улаан гараараа шоно барижархиха шадалтай, зоригтой эрэшүүл байһан. Хээрэ ябаһан шоные олон тээһээнь хашажа, хэн нэгэниинь үһэнһөөнь шүүрэжэ барихаһаа гадна, моринойнгоо гүйдэл дунда амииень табюулжархидаг байгаа. Тиигээд гэр тээшээ гүйлгэлдэхэ үедөө тэрэ шонынгоо һэе бэе бэеһээ буляалдажа зугаалдаг һэн. Иигэжэ «хүхэ шоно» гэһэн наадан бии болоһон юм. Удаань шоноор бэшэ, буруугаар наададаг болоо.

Түгэсхэлэй үгэ

Цырегма Гергеноватай уласхоорондын урилдаа олондо мэдээсэхэеэ албанай хэрэгэээр ябаһан тухайгаа мэдээжэ сэтгүүлшэн Владимир Ширапов нэгэтэ намда хөөрөө юм һэн: «Нютагайнгаа басаганай япон тамиршантай түрэлхи хэлээрнь харилсажа байхадань, ехэтэ баярлаа һэм. Хойшоо эрьелдээд, үшөө ондоо яһанай тамиршантай англи хэлээр торолтогүйгөөр дуугархадань, бүри ехээр баярлааб. Хэдэн хэлэ мэдэхэ Хэжэнгынгээ басагаар ехэтэ омогорхоноб».

Сэтгүүлшэд Цырегмадал адли уһан буряад хэлэтэй байхаһаа гадуур хэдэн хари хэлэ мэдэхэ ёһотойл даа. Тиихэдэнь заримашуул түрэлхи хэлэеэшье тоохоёо болёод ябана. Хэды баян юртэмсэ, баян гэгшын түрэлхи соёл уралигынь хажуугаарнь алад гаранаб гэжэ ойлгодог аалтай? Бидэ зосоогоол хилэ байгуулнабди. Тиигэдэггүй Цырегмагай дэлхэйн алишье буланда ядалдахагүйнь мэдээжэ.

Цырегма Гергеновагай гэрэл зурагууд