​​Малай хэшэг: «Дулаан шэмэг»

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

Арадайнгаа арюун заншалнуудые һэргээжэ байһан энэ сагта үндэһэн ажалаа һэргээн хүгжөөхэ гээшэ бүри шухала болобо гэжэ Буддын шажанай заншалта Сангхын Бандида хамба лама Дамба Аюшеев 5 хушуу малаа үдхэжэ, ашаг шэмыень зүбөөр хэрэглэжэ шадахые уряалһан “Дулаан шэмэг” үзэсхэлэн-наада Соёлой яамантай, Арадай уран бэлигэй түбтэй эмхидхээ. Түрүүшын ехэ урилдаан-үзэсхэлэн Цыренжап Сампиловай нэрэмжэтэ музей соо яажа үнгэрөөб гэжэ уншагшадтаа дуулгаа һэмди.

Энэ удаа “Дулаан шэмэг” Сэлэнгын эрьедэхи “Пионер” ордоной үргэн талмайда январиин 25-ай гарагай 7-до үнгэргэгдөө. Дүшэ гаран хабаадагша хониной болон ямаанай арһа элдэлгээр урилдажа, арһаар бүтээгдэһэн хубсаһа хунар үзэсхэлэндэ табяа.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

Дид-хамба лама Дагба Очиров соёлой сайд Соёлма Дагаева хоёр хабаадагшадые амаршалхадаа, юундэ имагтал арһа элдэлгэдэ “Дулаан шэмэг” зорюулагдааб гэжэ ородоор ба буряадаар хөөрэжэ үгөө.

Урда үзэсхэлэндэ хабаадагшад ехэнхидээ хониной арһа яажа хэрэглэдэгээ харуулаа һэн. Юундэб гэхэдэ, хонин һүрэгэй ашаар лэ нүүдэлшэ арадууд жэлэй дүрбэн сагта амтатайшье, шэмэтэйшье эдеэ буйлуулдаг, улаһаан эхилээд, толгойгоо хушаха малгай, хубсаһаяа оёдог, хонохо гэрээ, байра байдалаа түхеэрдэг, мори сарайнгаа тоног зэмсэг түхөөдэг байһан гээшэ.

Мүнөө хониной арһа, нооһонһоо гадна, ямаанай арһа, хөөбэри яажа хэрэглэнэбибди гэжэ харуулбад. Удаадахи “Дулаан шэмэгтэ” үхэрэй арһа яажа элдэдэг бэ гэһэн харалга-урилдаан болохо. Монголһоо уран зурааша уригданхай. Тэрэ арһаар болон нооһоор, һэеыгээр-эшэгыгээр зурагуудые яажа бүтээхэб гэжэ харуулха, һургаха.

Олоной анхаралда багашуулай, эрэшүүлэй, эхэнэрнүүдэй хубсаһа хунар, хүнжэл, дэбидхэрнүүд, уранай һонин зүйлнүүд дэлгэгдэжэ, нюдэ баярлуулжа, сэдьхэл баясуулжа байба.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

Заншалаа алдаагүй заха холын аймагта

- Урда үнгэрһэн “Дулаан шэмэгтэ” эдэбхитэйгээр хабаадаа һэмди. ВСГУТУ-гай багшанарай шалгалтын дүнгүүдээр II һуурида гараабди. Мүнөөшье харана ха юмта даа, ямар олон уран зүйлнүүдые дэлгээд байһыемнай, - гэжэ Захаамин аймагай захиргаанай олониитэтэй холбоо баридаг таһагай мэргэжэлтэн Долгорма Тогмитова омогорхолтойгоор арһаар оёгдоһон, нооһоор нэхэгдэһэн, эшэгыгээр бүтээгдэһэн зүйлнүүдээ харуулхыень урашуулаа уриба. Хуртагын Лариса Цыденжаповна Норбоева Үлэгшэнэй Намжилма Николаевна Санжиева хоёрой ажалнуудые хаража, заха холын аймагта заншалаа алдаагүй юм гэлсэдэгынь үнэн юм байна гэжэ ойлгообди.

– Манай засаг дарга Сергей Валерьевич Гонжитов али болохоор ажал хэрэгыемнай дэмжэдэг, туһалдаг. Мүнөөшье өөрөө ерээд, энэ үзэсхэлэн хаража ябана. Бэшэнэй дунда ямархан байбат гэжэ шүүмжэлхэ, юу халан абахаар бэ, яажа үшөө олон зониие хабаадуулжа, заншалта ажалаа аймагтаа эршэдүүлхэб гэжэ маанадтаа заабарилха, - гэжэ тэдэнэр хөөрэбэ.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

- “Дулаан шэмэгэй” үнгэргэгдэхэ болоһониинь ехэл һайн гээшэ. Эндэ нүхэд ёһоной дулаахан оршон байдал тогтонхой. Бидэ суглархадаа, олон юумэ хаража, һонирхожо, бэе бэетэеэ харилсажа, дүй дүршэлөөрөө хубаалданабди. Манда ямаадай үсөөн хадань, арһыень олохонь хэсүү байгаа. Танил таланууднай туһалаал даа. Удаадахи “Дулаан шэмэгтэ” бүри олоороо ерэхэеэ түсэблэнхэйбди. Үүсын арһа шүрбэһэн суглуулагдаад, элдэхэ ажал түлэг дундаа ябажа байна. Баир Бимбаевич түрүүтэй, Сүлтим шэрээтэ ламбагайнарнай ехэ туһална. Санагын дасанда урашуулай таһаг хүдэлнэ. Имагтал арһа элдэлгээр Буда- Ханда Дашеевна Шагжеева ехэ ажал ябуулна, - гэжэ Долгорма Цыденжаповна тэмдэглэбэ. - Хара багадаа төөбиигөө дахажа, арһа элдэхэдэнь туһалжа ябаһан Буда-Ханда Дашеевна энэ ажалай бүхы нюусануудые мэдэдэг. Төөбиингөөшье зэбсэгүүдые хэдэргэһээ эхилээд, эрьюулгэ хүрэтэр бултыень хадагалжа ябаһан юм.

Сэлэнгынхидэй сэнтэй дүршэл

Олон зон сооһоо элбэг дэлбэгээр харагдаһан үзэсхэлэнтэй Сэлэнгын бүлгэмдэ хүрэжэ һонирхообди. Нарай хүүгэдэй үмдэхэ зөөлэн гутал, оймһонуудһаа эхилээд, малгай хүрэтэр олон зүйлнүүд анхарал татана. Түмэр хүлэгүүдэй һуудалда тааруулагдаһан олбог талбагуудаар, дэгээн зүүгээр урлаһан зүйлнүүдээр һонирхуулна.

- Сэлэнгэдэ хэдэн жэл хониной арһа элдэлгээр, оёлгоор урилдаанууд үнгэрдэг. Тиимэһээ яһала дүршэлтэй болонхойбди, - гэжэ Ёнхор нютагһаа ерэһэн Ханда Будлановна Будатарова Марта Михайловна Козлова хоёр хөөрэнэ. – Ажалаар хангадаг түбһөө 114 мянган түхэриг абажа, өөһэдын цех нээгээд хүдэлнэбди. Ажал хэрэгыемнай Светлана Семёновна Дамдинова Соёлма Михайловна Жадамбаева хоёр эрхилнэ.

Үбэр-Зөөхэйн сомон дарга Валерий Дамдинов (зүүн гарһаа)

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

– Анхан “Эрдэм” гэжэ ехэ хамта­рал байһанаа бутараа һэн. Тэндэ 18 жэл ажаллааб. Һургуулиингаа няр­баар 17 жэл хүдэлөөб. Хасагуудай ТОС байгуулааб. 2015 ондо “Үбэр- Зөөхэй” хүдөөгэй сомон даргаар һунгагдаа һэм, - гэжэ эдэ урашуулаа ударидажа ерэһэн Валерий Цыби­кович Дамдинов өөртэеэ танилсуул­ба.

- “Үбэр-Зөөхэйн” бүридэлдэ Ёнхор, Нуур-Түхэм, Дэбээн гэжэ гурбан нютаг ородог. Ехэнхи ажалнай ТОС-уудай хүсөөр ябуулагдана. Үнгэрһэн жэл тэдэнэй 9-иинь 550 мянган түхэриг шүүжэ, ехэ ажал хээ. Эгээл шухалань гэхэдэ, Бултамуурайнгаа дасанай барилга дүүргэхэмнай. Мүнөө жэл Согшон дуганаа нээхэбди. Энэ ажалдашье арһа шүрбэһөөр урлагшаднай ехэ туһатай. Хэдэн дабхар олбог, талбагуудые бэлдэнхэй, - гэжэ Валерий Цыбикович омогорхоно.

Эгээл һайшаалтайнь гэхэдэ, эдэ зомнай ямаршье арһа - хурьганайшье гү, бодо малайшье болог элдэхэдээ, химиин ямаршье зүйл хэрэглэнэгүй! Мүнөөнэй промышленна аргаар арһа

болбосоруулхадаа, угаахаһаань эхилээд лэ, химиин элдэбын хорото бодосуудые хэрэглэнэ. Тиихэдээ оршон тойронхи байгаалидаа тон ехэ хоро хүргэнэ гэжэ Зүүн Сибириин Технологическа дээдэ һургуулиин багшанар тодоруулан ойлгуулна. Элинсэг хулинсагуудайнгаал заншалта ёһоор энэ ажал бүтээхэдэ, байгаалидашье, хүнэй бэе махабадташье хорогүй, харин ехэл һайн элүүржүүлгын нүлөө үзүүлхэ гэжэ тэдэ тэмдэглэнэд. Жэшээ болгон хэлэхэдэ, Сэлэнгын Жаргалантада булта хүүгэд мүнөө дулаан сээжэбшэ үмдэнэ.

- Харин тиихэдэ Буряадтамнай, хүршэ Үбэр Байгалдашье һүүлэй үедэ арһа нооһомнай хэрэглэгдэнгүй хаягдажа байгаа. Зүблэлтын үедэ хүдэлжэ байһан мантан томо ПОШ, ТСК үйлэдбэринүүдэй хаагдаһанһаа хойшо арһа нооһо тушааха аргагүй болоо ха юм. Һүүлэй үедэ хамбын оролдолгоор ниигэмэй отаранууд хүгжөө. Тиигэжэ хонидой олошорходо, арһа нооһыень яажа хэрэглэхэб гэһэн асуудал бүри шангаар табигдажа эхилээ. Энэ ушарһаа хамба лама һаналаа табижа, өөрөө энэ асуудал наринаар шудалаа. Тиигээд Ивалгын дасанда арһа элдэхэ түрүүшын багахан цех байгуулагдажа, хуушан арга мэдэхэ урашуул-дуратайшуулые арһа элдэлгэдэ һургажа эхилээ. “Эхэ хэлэндээ” ерэһэн һурагшадыешье һургаабди. Жэлһээ жэлдэ хабаадагшадаймнай уран арга бүри һайнаар мүлигдэнэ. Аймаг бүхэндэ энэ ажал үргэнөөр ябуулагдажа эхилээ, - гэжэ дид-хамба лама Дагба Очиров мэдүүлнэ. Тиимэһээ уласай хэмжээндэ энэ урилдаан эмхидхэгдэжэ, заншалта болобо.

Шалгарагшад

Үнгэрһэн нааданда хониной болон ямаанай арһа элдэлгээр Хурамхаанай Валерий Миронов эрхим байһанаа гэршэлээ. 2-дохи һуурида Сэлэнгын Цыдендоржо Буянтуев гаража шадаа. 3-дахи һуурида баһал Сэлэнгын Доржо Цыденов гараа. Дүримдэнь ямаанай арһа элдэгдэхэ байжа, ямаанай арһагүй зон хабаадуулагдаагүй.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

Элдэһэн арһануудаар уран гоё зүйлнүүдые бүтээгшэдэй дундаһаа шалгаржа, 1-дэхи һуури Вячеслав Сотников эзэлээ. 2-дохи һууринуудта Сэлэнгын Любовь Биликтуева, Шэнэхээнэй Мажагма урашуул гараа. 3-дахи һууринуудта Сэлэнгын Нэргүй Лхагва Шэнэхээнэй Долгор Пунцукова хоёр гараа. Заншалта Сангхын тусхай шагналда Сэлэнгын Арюна Халзанова хүртөө.

- Түрүүшын “Дулаан шэмэгтэ” 2-дохи һуурида гараа һэм. Хониной, ямаанай арһа элдэжэ эхилһээр үнишье болоогүйб, жэл тухайл даа. Ивалгын дасанай дэргэдэ ажалланаб. Ганса захилаар лэ хүдэлнэбди. Һара соо жараад арһа элдэнэбди. Нэгэ арһан элдэгдэхэдээ, мянган түхэригтэ хүрэхэеэ һанадаг, - гэжэ Валерий Миронов хөөрэнэ.

Мажагма баһал хоёрдохиёо хабаадана. Энэмнай Үбэр Монголой Шэнэхээнэй уран басаган. Тэрэнэй оёһон үбэлэй дэгэл, даханууд олоной һонирхол татаа. Мажагма арба гаран жэлдэ арһаар оёдог тон дүршэлтэй оёдолшон болоно. Бүтээлнүүдыень ехэ дуратайгаар хүн зон худалдан абадаг.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

Үзэсхэлэндэ дэлгэгдэһэн арһануудые эльбэн шэнжэлжэ байһан Марьяна Онгоеватай хөөрэлдэхэдэмнай:

- Ехэ үзэсхэлэн болохо гэжэ дуулаад, зорюута харахаяа ерээб. Үнэхөөрөөл гоё байна даа. Иигэжэ арһа шүрбэһэеэ элдээд, һайханаар дулаанаар хубсалаад ябаха арга бии юм байна, - гэжэ һанамжаараа хубаалдаа. Һайса танилсаһамнай, Марьяна Андреевна соёлой ажалшан байшаба. Доодо-Ивалгын “Гуламта” бүлгэмэй уран бэлигэй хүтэлбэрилэгшэ, Ивалгын дасанай музейн мэргэжэлтэн байшаба:

- Дахин март соо үнгэргэгдэхэдэнь, заатагүй ерэжэ харахаб. Арадай ансамбль хүтэлбэрилдэг хадаа буряад заншалта хубсаһаар һонирходогби. Сагаалхадаа, хүдэһэн дэгэлтэй ябабал, ямар гоё һэм, - гэжэ бахархалаа мэдүүлээ.

Алексей Жилинэй гэрэл зураг

Арадай заншалта аргаар элдэгдэһэн арһаар уран оёдолшодой бүтээһэн дулаан, зөөлэн, уран гоё хубсаһа хунар ганса нэгэмнай бэшэ, иигэһээр бүгэдэ зомнай үмдэжэ, хүйтэ нойто абангүй, бэе элүүр, һанаан түгэлдэр, урма зоригтой ябаха бэзэбди гэжэ найдагдана.