​​Тогтооһон заншалыень тодожо абамаар

Хара-Шэбэр нютагай тахяа жэлтэн Ноён ууладаа гаража мүргэхэ үедөө

1990 оной январиин 24-дэ «Буряадай АССР-тэ үндэһэтэнэй найр Сагаалганда арадай һайндэрэй зиндаа олгохо тухай» Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй зарлиг гараһан байна. Тэрэ гэһээрнь тэбхэр 30 жэл үнгэрбэ.

Хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, Буряад-Монголой АССР-эй габьяата багша Лодон Линховоиной хэлэһээр, буряадууд 1925- 1926 онуудаар Сагаалганиие шажанай һайндэр гээшэ гэлсээд, тэмдэглэхэеэ болёо һэн ха. Тиигэжэ 65 жэлэй туршада хорюулда байһанаа дахяад арадай һайндэр гэжэ албан ёһоор тунхаглагдахадань, ахамад наһатанаа амаршалан золгохо гуримһаа эхилээд, бусадшье ёһо заншалнуудые һэргээхэ хэрэгэй гараһаниинь ойлгосотой. Талаан болоходоо, бага балшартаа ёһотой Сагаалганиие нюдөөрөө хараһан үбгэд, хүгшэд тэрэ үедэ үшөө мэндэ байжа, сэнтэй мэдээсэл дамжуулаа һааб даа. Теэд 60 гаран жэл соо бусалтагүй хосорһон, һэегүй үгы болоһон зүйлнүүд захаһаа аабза... Теэд мартаһан, төөриһэнэйнгөө хойноһоо шаналха бэшэ, харин шэнээр түрэжэ байһан заншал тухай энэ удаа хөөрэхэ хүсэлтэйбди.

Һүүлэй арбаад жэлдэ Ага тойрогой арад түмэн шэнэ маягаар сагаалжа найрладаг болонхой. Жэлээ оруулжа байһан зон шэнын 1-дэ нютагтаа сугларжа, үетэнөөрөө наада табина. Энэ заншал эгээл түрүүн Зүдхэлидэ тогтоогдоо. Тэндэхи зон дуу шуунда дуратай, хэлэ амандаа бэрхэнүүд гэжэ Агадаа суурхадаг юм. Тиигэжэ тэдэнэй үүсхэл удангүй Ага тойрогой бусад нютагайхид халан абажа эхилээ.

- Манай согто-хангилайхид арбадахи жэлээ иимэ маягаар Сагаалганаа эмхидхэнэ. Анха түрүүн 1975 оной туулай жэлтэн энэ заншал нютагтаа нэбтэрүүлээ һэн. Хараад үзэхэдэ, тойрогой бүхыл шахуу нютагуудта, ород һуурин гэжэ тоологдодог Орловскдошье, иигэжэ сагаалдаг болонхой, - гэжэ Ага тойрогой Захиргаанай Үндэһэн соёл хүгжөөлгын таһагай түрүү мэргэжэлтэн Цыржин Жалсандоржиева хөөрэнэ.

Жэлээ оруулха гээшэ буряад-монгол хүндэ шухала удха шанартай. Имагтал жэл дээрээ ябаһан зон ­

һэргэг байха, бэеэ нягтаар абажа ябаха гэлсэдэг ха юм. Тиигэжэ 12 жэлэйнгээ дүхэриг шэнээр эхилүүлжэ байгшад Сагаалганаар хаа-хаанаһаа сугларжа, түрэһэн нютагаа, түрэл түтимөө бараалхаха, уула обоодоо мүргэхэ, улад зоноо баярлуулхань зүйтэй гэжэ тоолохоор бшуу. ­

- Бидэ Улаан-Үдэдэ ажаһуудагбди, эжымнай Агадаа. Сагаалганаар золгожо ошохо арга боломжо жэл бүри олдоод орхидоггүй. Тиигэжэ урзанда, нохой жэлэй гараха үеэр үетэнөөрөө наада табиха болоходоо, эртээнһээ амаралтаяа тааруулжа, гэр бүлөөрөө нютагаа ошоо һэмди. Ехэ хананхалжа, бэлэдхэл хээбди. Наһаараа тайзан дээрэ гараагүй зомнайшье дуу хатарта дуратайгаар хабаадаа лэ. Буряад хэлэндээ тулюуршаг болоһон багашуулнайшье оролдоо, булта үреэлнүүдые сээжэлдээ, - гээд, Хара-Шэбэр нютагһаа гарбалтай Цыцык Турбянова хөөрэнэ.

Турбяновтан 2018 оной Сагаалганаар Агада

Цыцык Турбяновагай дурадхаһан гэрэл зураг

Арбан хоёр жэл соо нэгэшье удаа иигэжэ нютаг дээрээ суглар­жа сагаалха, үнинэй уулзаагүй үетэнөөрөө харилсаха арга болом­жын олдоһондо, агынхид ехэл ол­зуурхана. Нютаг руугаа түбхинэһэн үүринэрынь эмхидхэлэй гол ажал даажа абахаһаа гадна, Шэтэ, Үдэһөө, бүри холоһоошье зорижо ерэгшэ­дээ хүлеэн абажа хүндэлнэ. Буряад хэлэ соёлойнгоо хойшоо гарантажа байһан энэ үедэ Сагаалганда наада табиха болоһоороо шалтажа, шүлэг дуу сээжэлдэхэ гээшэ ехэ ха юм.

- Һүүлэй жэлнүүдтэ Сагаалган гэжэ нилээд ехэ хүдэлөөн болодог болоо. Дэгэлнүүдые оёжо үрдихэеэ болёод байгдана. Эртээнһээ захиг­ты гэхэдэ, саг дээрэнь болгоод лэ гүйлдөө юм ааб даа. Тайзан дээрэ үмдэхэ торгон тэрлигүүдһээ гадна, хүдэһэн дэгэлнүүдыешье оюулна. Агынхид хүүгэдэйнгээ гэрлэхэдэ, үмэдхэл үмэдхүүлдэг заншалтай гээшэ аабзабди даа. Теэд түрэ дээ­рэнь бэлэг болгон барюулагдаһан дэгэлнүүдээ үмдэхэ ушар залуушу­улдамнай гарадаггүй байһан аад, һүүлэй үедэ Сагаалганаар гоёдог болоһониинь һайшаалтай, - гэжэ оё­долшодшье олзуурхана.

Саг сагтаа һайхан, сахилза хүхэдөө һайхан гэхэ. Агын талаар түбхинэһэн арад түмэн Сагаалганайнгаа бусад ёһо гуримуудые алдангүй сахихые хэшээдэг лэ аабза. Зүгөөр энэ сагай эрилтээр шэнэ заншалнуудыешье тогтоохоёо зүрхэ алданагүй. Тэдэнииень тодожо абахада яалай?