​Түүхэ болоһон түрүүшын наадан

“Дадал сомонһоо гарбалтай “Алтаргана” наадан” гэһэн номһоо абтаһан гэрэл зурагууд

Арадшалал шэнэлэлгын эхилһэн 1992-1996 онуудта Хэнтэй аймагай засаг даргаар Дадал сомоной харьяата Цэдэндамбаагийн Балдандорж, аймагай Соёлой хэлтэсэй даргаар мүн лэ Дадал сомонһоо гарбалтай Бальжиннямын Дуламжав, дуу бүжэгэй “Хаан Хэнтэй” шуулганай даргаар Мөнхжаргал, энэл шуулганай дуу хүгжэмэй багшаар Монгол Уласай уралигай габьяата зүдхэлтэн Дуламын Гомбо, Сэрээтэрийн Гүрсоронзон гэгшэд ажаллажа байһан юм.

Дадал сомондо даалгагдаа

1994 ондо аймагай Соёлой хэлтэс Дадал сомондо һайн дуранай арадай абьяастанай дунда буряад дуу дуулагшадай урилдаа зохёон бүтээхээр түсэблэбэ. Тэрэ үедэ Дадал сомоной засаг даргаар хуасай омогой Галсангийн Доржсүрэн, Арадай түлөөлэгшэдэй хуралай нарин бэшэгэй даргаар хуасай омогой Баатарцогтын Даваажаргал, засаг даргын орлогшоор би, Балбарын Ганхуяг, ниигэмэй бодолгын түшэмэлөөр боржигон угай Чимэддоржийн Баярмаа гэгшэд ажаллажа байгаа.

1994 оной 3 һарын эхеэр буряад дуунай урилдаа зохёон ябуулха тухай шиидхэбэри, түсэб хүрэнгыень орон нютагһаа гаргашалха тухай аймагай засаг даргын албан тоото бэшэг ерээ һэн. Сомоной засаг дарга тэрэ албан бэшэгыень үзөөд, орлогшо болон сомоной ниигэмэй бодолгын түшэмэлнүүдтэ буряад дуунай урилдаа бүтээхэ, түсэблэхэ даабари үгөө һэн. Буряад дуунай урилдаа бүтээхэ ажалдамнай мүнгэн хэрэгтэй болоо һэн. Хэнтэй аймагай түбэй “Субарга” гэжэ хубиин үйлэдбэри эбээн тэдхэжэ туһалһан юм. Энэ үйлэдбэриин захирал Дадал нютагһаа уг гарбалтай хүбдүүд омогой Дашдаваагий Дашдондог гэдэг залуу хүн шагналда гэжэ 30000 түхэриг үгэжэ, ууган нютагтаа туһалһан гээшэ.

Тиигэжэ тэрэ жэлэйнгээ 6 һарын 11-13-да буряад дуунай урилдаа эмхидхэхэ шиидхэбэри абтаа һэн. Биндэр, Батширээт, Баян-Адарга, Норовлин сомонуудай арадай абь- яастанда буряад дуунай урилдаанда хабаадагты гэжэ уряал эльгээгээ бэлэйбди. Урилдаа эмхидхэхэ ко­мисси 5 һарын эхеэр байгуулагдажа, комиссиин даргаар намайе томилоо һэн. Сомонойнгоо арадай абьяа­станиие суглуулаад, бэлдэжэ эхи­лээбди. Энэ үеэр Даваажаргал аха, бидэнэр юрын лэ һайн дуратанай урилдаан бэшэ, нэгэл һайхан шэнэ юумэ, буряад-монгол хүн зоной уралиг соёл, зан заншалаа магтан дуулаһан, һэргээн дэлгэрүүлһэн, хо­жомоо уламжалал болон ябажа бай­ха һүртэй томо наада эхилдэг һаа гэжэ хөөрэлдэжэ эхилээ һэмди.

Улаалзай гү, алтаргана гү?

5 һарын дундуур эмхидхэлэй комиссиин суглаан боложо, бэлэд­хэл ямар ябажа байна гээшэб гэжэ ярилдабабди. Сомоной засаг дарга Доржсүрэн, Арадай түлөөлэгшэдэй хуралай нарин бэшэгэй дарга Да­ваажаргал, Тамгын газарай дарга үзөөн хамниган Сэрээнэнгийн Оюунбилэг болон бусад - хамтадаа арбаад хүн суглараабди.

Буряад-монгол арад түмэнэй уралиг соёлой нааданай үнгэрхэ хугасаа албан ёһоор тогтооё гэлсээд, 2 жэлэй нэгэ дахин бүтээхээр шиидэбэбди. Тиигээд би наадамнай өөрын нэрэтэй байхань зүйтэй гээшэ ха гэжэ һаналаа мэдүүлбэб. “Тоонто нютаг” юм гү, али “Алтаргана” гэһэн дуунай нэрэ үгөө һаа, зүб байха һэн ха гэжэ дотороо бодожо ябаһанаа хэлээб. Ушарынь хадаа бүхы буряадуудай дуратай, хүндэлдэг, мэдэдэг али нэгэ дуунай нэрээр нэрлэжэ, һүлдэ болгон дуулажа байбал, һайн байгаа гэжэ бодоо һэм. Хүнүүд һаналаа хэлэжэ байба. Доржсүрэн дарга “Улаалзай” гэжэ нэрлэе, дууниинь ехэ һайхан юм гэбэ. Сомоной ниигэмэй бодолгын түшэмэл Ч.Баярмаа “Алтаргана” гэжэ һайханаар соносогдожо байна гэжэ һанамжаяа хэлэбэ. Доржсүрэн дарга өөрынгөө һаналаар зүдхэжэл байба. Баярмаа, Даваажаргал ахай болон бусад хүнүүд “Алтаргана” нэрэ үгэе гэжэ намай дэмжээ һэн.

Тиигээд олоной һанамжаар “Алтаргана” нэрэ дээрэ тогтожо, нааданай эмблемэ зураха даабаритай болобоб. Би тэрэ үедэ алтаргана ургамалые буруугаар һанадаг байгааб. «Абдаргана» гэдэг улаан сэсэгые алтаргана гэжэ һанажа ябааб. Тиигээд би томо дугы тойрог зураад, тэгэн дундань табан дэльбэтэй үзэсхэлэнтэ улаан сэсэг зураад, дээрэнь дугылуулан Буряад түмэнэй дуунай наадан, доронь “Алтаргана-94” гэжэ бэшээд, эмблемэ болгон зурабаб.

Түрүүшын «Алтарганада» түрүүлһэн дуушад

Аймагай абьяастан урилдаа

Буряад-монгол түмэн зоной дуу хүгжэмэй, уралиг соёлой анха түрүүшын “Алтаргана” наадамнай 1994 оной 6 һарын 11-13-да Эзэн Чин­гис хаанай тоонто нютагта, алтанхан Онон, арюухан Балжын хоорондо мүнхэ ногоон нарһан ойтой Дэлюун Болдог, Баян-Обоогой үбэртэ дуу­тайхан, шууяатайхан наадам боложо үнгэрһэн юм. Эгээн түрүүшын “Ал­таргана” наада бүтээхэдэ, аймагай зохёон байгуулагшадые ахалжа, аймагай засаг даргын орлогшо Батмөнх, “Хаан Хэнтэй” шуулганай дарга Мөнхжаргал, Дуламын Гом­бо багша,”Хаан Хэнтэй” шуулганай хүгжэмэй ударидагша Батноров, Базарваанийн Авирмэд гэгшэд шүүгшэдээр ажаллаа һэн. Тэдэнэр шэн сэдьхэлээрээ бидэниие дэмжэ­жэ, “Алтаргана” наадыемнай улам һайхан болголсоһон хүнүүд гээшэ.

“Хаан Хэнтэй” шуулганай зүжэгшэд ерэжэ, нааданда оролсон, буряад-монгол түмэн зондоо ая дуугаа үргэн тоглоһон юм. Монгол Уласай Үндэһэнэй телевидениин хүгжэмэй студиин бүлгэм ерэжэ, түрүүшын “Алтаргана” наада буулгажа, һүүлдэ хоёр дахин орон даяар дамжуулга хэжэ үзүүлһэн бэлэй. Эгээн түрүүшын “Алтаргана” нааданда Дадал, Биндэр, Батширээт, Мөрөн, Өндөрхаан, Бэрх нютагуудһаа бэлигтэй абьяастан хабаадаһан байна. Дадал сомонһоо Цэдэндоржийн Янжмаа, Биндэрэй ахамад абьяастан Гомбо гуай, залуу абьяастан Батбаатар, Мөрөн сомонһоо Бадрал дуушад түрүүлжэ, түрүүшын “Алтаргана” нааданай алтан, мүнгэн медаль шагналнуудта хүртэһэн юм. Дадал сомонһоо залуу абьяастан Одончулуун, Нарангэрэл, Цэрэнпаа, Цэвэлмаа, Энхмэнд, Сэнжим, ахмадуудһаа Дашням, Хорлоо, Цэнджав гэгшэд оролсоһон, бусад нютагуудһаа бүхыдөө 30- аад абьяастан, 50 гаран айлшад түлөөлэгшэд хабаадаһан байна.

“Алтаргана” нааданай түгэсхэлдэ Онон голой Цээнтэйн тохойдо түүдэг табижа, бүхэли һүниндөө ёохороо хатаржа, хүхин сэнгэжэ байгаа бэлэйбди. Багахан горхонһоо эхи абаад, үргэн мүрэн боложо хабтайдаг мэтэ “Алтаргана” наадан олон уласай хэмжээндэ дэбжэн дэгжэжэ, улам һайхан боложо байхадань, бидэнэр, Дадал сомонойхид, нааданай эхи табижа, бүтээлсэжэ байгаа һэмди гэжэ бахархадагбди, омогорходогбди.

Балбарын ГАНХУЯГ, 1994 ондо Дадал сомоной засаг даргын орлогшо байһан, “Алтаргана-1994” нааданай эмхидхэлэй комиссиин дарга

Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВА буряадшалба