​​Үнгэрһэн сагай үнэн баримта

Анна Огороднигой гэрэл зураг

Һүүлэй хэдэн жэлнүүдтэ бэшэгэй буряад хэлэнэй үндэһэ һуури тухай элдэб һанамжанууд дурадхагдажа, зарим ушарта халуун арсалдаан гарадаг болонхой. Бэшэгэй буряад хэлэн 1923 онһоо, Буряад-Монголой автономито Совет Социалис Уласай байгуулагдаха үеһөө гүрэнэй хэрэгэй асуудал болонхой юм.

Шэнэ үзэгтэ шэлжэхэдээ

Тиин 1931 он болотор манай уласта (тэрэ үедэ Буряад Уласай бүридэлдэ Агын болон Усть-Ордагай тойрогуудай аймагууд оролсодог байгаа гэжэ булта мэдэнэбди) хуушан монгол бэшэг хэрэглэгдэжэ байһан. Харин 1920- ёод онуудаар зүүн зүгэй арадуудай бэшэгүүдые латин үзэгтэ оруулха ябадал Азербайджанһаа эхи татажа, бүхы СССР гүрэнөөр эршэмтэй үргэжөө бэлэй (1923 онһоо 1934 он болотор 69 хэлэн лата үзэгтэй болгогдоод, 4 хэлэнэй лата үзэгэй түсэл зохёогдоһон байна). Манай уласай засаг зургаанууд энэ хүдэлөөндэ абтажа, буряад хэлэеэ латин үзэгтэ оруулха ажал эрхилжэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмтэд 1930 ондо латин үзэгтэй сагаан толгой зохёогоо һэн. Үзэг һэлгэхэдээ, бэшэгэйнгээ хэлэ яряанай хэлэндэ ойро, дүтэ болгохо һэдэлгэ түрэжэ, эхилэн халха-монголой арадай аман аялга, удангүй монгол хэлэндэ үгүүлэлээрээ дүтэ гэжэ харагдаһан сэлэнгын нютагай аман аялга үндэһэ һуури болгоо бэлэй.

1930 оной хоёр һарын 26-һаа гурба һарын 4 болотор Хэлэ бэшэгэй хуралай дүнгөөр латин үзэгтэй сагаан толгой баталагдан абтаа, харин удаадахи жэлэй нэгэ һарада тодорхойлогдоһон байна.

Уншагшадай анхаралда И. Дампилон болон М. Ербановай гар табилгатай баримтата дансын гэрэл зурагууд дурадхагдана

«Хүйтэн һэбшээнэй» хүсөөр

Иимэ шухала шиидхэбэри абахын тула засагай зууршалгаар хэлэ бэшэгэй хурал эрхилэгдэжэ, эрдэмтэд, олониитэ, засагай дарганар хэдэн үдэрэй туршада зүбшэн хэлсэжэ, эб нэгэн һанал бодолтой болоһон юм. Тиин байтар Совет Уласта хуушанай, хубисхалай хэрэгтэ эсэргүү ангиин үлэгдэлнүүдтэй тэмсээн эхилжэ, Буряад Уласта панмонголизмтай (монголоор – нармай монгол үзэл) тэмсэхэ ажал ябуулга эршэдээ бэлэй. Энэ «түрын бодолгын хархис үзэл» баримталагшадай тоодо Буряадай түрүү эрдэмтэд, сэхээтэн оруулагдаа һэн. Гол түлэб латин үзэгтэй, халха-монгол, удаань сэлэнгын буряадуудай нютагай аман аялгада үндэһэлһэн шэнэ бэшэгэй хэлэ байгуулагшадай нэгэн Б. Барадин тус тэмсээндэ нэрбэгдээ. Энэ «хүйтэн һэбшээнэй» хүсөөр бэшэгэйнгээ буряад хэлэнэй үндэһэ һуури эрид һэлгэхэ тухай хүдэлөөн эхилээд, 1936 ондо хэлэ бэшэгэй удаадахи хурал зарлагдажа, 1936 оной долоо һарын 1-8 (2-7) үдэрнүүдтэ Дээдэ-Үдэдэ үнгэргэгдэбэ. Энэ хуралай дансанууд Буряад Уласай гүрэнэй архивта, Монгол арадууд, Буддын шажан болон Түбэд орониие шэнжэлэлгын хүреэлэнгэй Дурна зүгэй гар бэшэгүүдэй түбтэ хадагалагдажа байнхай. Хуралай дүнгөөр тэрэл ондоо И. Дампилоной «Буряад- Монголдо хэлэнэй байгуулгын ажалай дүнгүүд» (Итоги языкового строительства в Бурят-Монголии) гэһэн ном хэблэгдэн гараа һэн.

Гол болоһон гурбан асуудал

Тус суглаанда Ленинградһаа Эрдэмэй академиин Дурна зүг шэнжэлэлгын хүреэлэнгэй Мон­гол тэнхимые даагша проф. Н.Н. Поппе, тэрэл хүреэлэнгэй эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ К.М. Черемисов, аспирант Б. Болодон, Дурна зүгэй хүреэлэнгэй аспирант Мункин, оюу­тан Алексеев, Москва хотоһоо проф. Г.Д. Санжеев, Хальмагһаа профессор Паш­кова, Эрхүүһээ багшанарай дээдэ һургуулиин оюутан Тугутов, Даши­дондобэ, тиин хүдөө аймагуудһаа олон түлөөлэгшэд ерэжэ хабаадалсаба. Эдэ зоной хажуугаар Дээдэ-Үдын хэлэ бэшэгэй ажалтан, сэдхүүлшэд, уран зохёолшод болон бусад хабаадалсаба.

Түрүүшын суглаан долоо һарын 2-то оройн 6 сагта эхилбэ. Түрүүлэгшэнь – Буряад-Монгол Уласай гэгээрэлэй сайд (тэрэ үеынхеэр – арадай комиссар) Дугаржаб Донгидон оролтын үгэ хэлэжэ, хуралай ажал захалба. Хэлсэхэ асуудалнуудай тоодо шэнэ бэшэгэй хэлэнэй байгуулгын үрэ дүнгүүд ба уридшалан шиидхэхэ асуудалнууд (элидхэгшэ – И. Дампилон), нэрэ томьёо ба үгэ бии бололгын асуудалнууд (элидхэгшэ – Т.А. Бертагаев), буряад хэлэнэй грамматика тухай (элидхэгшэ – проф. Н.Н. Поппе) гэһэн гурбан юрэнхы асуудалнууд оруулагдаба. Тэрэнэй хажуугаар хабсарһан хэдэн элидхэлнүүд табигдаа. Хуралай дотоодын дүримэй ёһоор хуралай үдэр хоёр хубида хубаагдажа, үглөөнэй суглааниинь 9 сагһаа 15 саг болотор, оройнь суглаан үдэшын 6-һаа 10 саг болотор, суглаанай хаагдаха болзорынь – 11 саг гэжэ түрүүшын суглаанай эхиндэ тогтоогдобо.

«Һааладаг» буряадуудай аялга баримталан

Хуралай үедэ эрид шанга үгэнүүдшье хэлэгдэжэ, хэлэнэй байгуулгын асуудалнууд зүбшэлсэгдэжэ, тэрэ сагайнгаа эрилтэ даган, бэшэгэйнгээ хэлэнэй үндэһэ һуурииень «һааладаг зүүн буряадуудай нютагай аман аялгаар» һолихо шиидхэбэри абтаа һэн.

Тиихэ үедөө халха-монгол хэлэндэ дүтэ болохо сэлэнгын буряадуудай нютагай аман аялга үндэһэлхэдөө, хэтэрхы ехээр монгол хэлэндэ ойро болгожо, юрэ буряадайнгаа яряанай хэлэнһээ хэмгүй ехээр холодхоһон «панмонголизмын хархис үзэл» баримталагшадай ажал ябуулга эрид огсомоор буруушаагдажа, онсоор тэмдэглэгдээ һэн.

Хуралай дүнгөөр БМАССР-эй Гүйсэдхэхы түб хороон болон ВКП(б)-гэй Можын хороон 1936 оной найма һарын 20-ой 152/8 дугаарай хамтарһан тогтоол абаба.

Тус хуралай дүнгөөр БМАССР-эй Гүйсэдхэхы түб хорооной болон Буряад-Монгол АССР-эй ВКП(б)-гэй Можын хорооной 1936 оной найма һарын 20-ой 152/8 дугаарай хамтарһан тогтоол абтаһан юм. Тус Тогтоолой нэгэдэхи зүйлдэ бэшэгэй буряад хэлэн бүхы нютагай аман аялгануудай үгын нөөсэ багтаан абажа, олониитэдэ ойлгосотой болохо тухай тэмдэглэгдэнэ. Хо­ёрдохи зүйлдэнь буряад хэлэнэй грамматикые «бүгэдэ буряадуудые нэгэдүүлдэг «һааладаг» зүүн бу­ряадуудай нютагай аман аялгада түшэглэн үндэһэлхэ, гурбадахидань буряад хэлэнэй сагаан толгойдо нэмэлтэ заһалтануудые оруулха тухай, дүрбэдэхидэнь шэнэ сагаан толгой болон бэшэгэй шэнэ хэлэ нэбтэрүүлхэ ажал ябуулга эрхилхые элдэб эмхи зургануудта тодорхой, саг болзортой заабаринууд үгтэһэн байха юм. Тус тогтоолые хүсэндэнь оруулжа, БМАССР-эй Гүйсэдхэхы түб хорооной түрүүлэгшэ Иролто Дам­пилон, Буряад-Монголой ВКП(б)-гэй можын хорооной секретарь Михей Ербанов гараа табиһан юм.

Шухала удха шанартай энэ хуралай материалнуудые эмхидхэн нарилжа, ниитэлүүлхэ зорилго урдаа табинхайбди гэжэ хэлэхэ хэрэгтэй.

Буряад Уласай гүрэнэй архивай ажалшадта, захиралдань – Б.Ц.Жалсановада баримтануудые олоходо, туһа хүргэһэндэнь автор үнэн зүрхэнһөө баяр хүргэнэ.

Бабасан ЦЫРЕНОВ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, доцент, Россиин эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Монгол арадууд, Буддын шажан болон Түбэд орониие шэнжэлэлгын хүреэлэнгэй хүтэлэгшэ эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэ