1354
Дэлхэйн дайнай хойнохи үеын зон Эсэгэ ороноо, Европын арад түмэниие фашистнуудһаа аршалан сүлөөлөө. Хэжэнгын Чисаана болон Булаг һуурингуудһаа гарбалтай хүндэтэ минии нютагаархид Агууехэ дайнай гал дүлэн соогуур ами бэеэ гамнангүй ябажа, амиды мэндэ нютагаа бусаһан юм.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда дээрэ дурдагдаhан хоёр тосхонһоо 196 эрэшүүл мордоhон байна. Тэдэнэй тэн хахадынь түрэл гэрэйнгээ үүдэ татажа орохо аза талаантай байгаа. Мүнөө болоод байхада, эдэ зомнай угаа үргэлжэлүүлхэ үринэртэй болоод, бултадаа хада гэртээ харинхай.
Дээрмэшэдһээ абарагша
Цыбиков Гончик-Доржо Цыремпилович 1912 ондо Булагһаа холо бэшэ Хүнды гэжэ газарта түрэһэн. Улаалзай хүбдүүд угай юм. 1941 ондо дайнда татагдаад, Ленинградай фронтдо дайлалдаа. 1941-1943 онуудаар энэ газар дайдаар ехэл шанга тулалдаанууд болоһон. Фашистнуудай добтолгонуудые зогсоожо, саашаа дайшалхы замаа үргэлжэлүүлһэн, Тихвин городhоо баруулжаа дабшажа, Ленинград хотын бүhэлэлгэ сүмэлхэ байлдаанда Гончик-Доржо Цыремпилович зүрхэтэйгөөр хабаадаһан. Энэ хатуу байлдаанай үедэ нэгэтэ бэшэ шархатаа. Тиигээд 1942 ондо үшөө дахин хүндөөр шархатажа, госпитальнуудаар аргалуулаад, гэртээ табигдаһан байна.
Нютагаа бусажа ерээд, үнишье болонгүй, сагдаагай ажалда орожо, ехэ амжалтатайгаар хүдэлөө. Дайнай үедэ фронтһоо тэрьелһэн нютагай хүбүүд сугларжа, бандидууд боложо, ой тайгаар байрлаад, дүтэ шадарай хүн зоной үхэр малнуудые, эдихэ юумыень, хубсаhанһаань хулуудаг болоо һэн. Энэ шэрүүн дайнай үедэ нютагаархидтаа хохидол асарһан золигууд Эсэгэ ороноо хамгаалхынгаа орондо дээрмэ хэжэ, байдал бүри орёо болгоо. 1950-яад оной эхеэр эдэ муухай бандидууд булта баригдажа, үгы хэгдэһэн. Ахалагша лейтенант Гончик-Доржо Цыремпилович энэ шанга хэрэгтэ өөрынгөө ехэхэн хубита оруулһан. Худан голһоо зүүлжээ тосхонуудта участково милиционерээр олон жэлдэ хүдэлөө. Би энэ хүниие хоёр нюдөөрөө хараһан байнаб. Үндэр, хара сэбэр шарайтай, милициин гоё хубсаһатай, боро морёор ходо ябадаг һэн.
Нютагаа бусаад, Дарижаб Галсановна Доржиеватай хамтаржа, айл болоо. Зина ба Таня гэжэ нэрэтэйнүүд хоёр басагадтай һэн. Дарижаб Галсановна дайнай үедэ, һүүлдэньшье трактористаар, жолоошоноор хүдэлһэн намтартай. Гончик-Доржо Цыбиков дайнда сээжээ ехээр шархатаһан тула үбшэниинь диилэжэ, 1967 ондо наһа дүүрэһэн. Гүрэнэй олон шагналда хүртэһэн, теэд, халаг, тэдэниинь мэдэгдэнгүй үнгэршөө.
Баряанда абтаһан Насаг-Доржо
Гончик-Доржын дүү хүбүүн Насаг-Доржо Цыремпилович Цыбиков 1922 ондо түрэһэн. Дайнай урда тээ хэршье хүндэ хүшэр сагай байгаашье һаань, Хоринскын дунда һургуули дүүргэжэ шадаһан. Дайнай эхилхэдэ, 1942 оной февраль һарада сэрэгтэ абтажа, генерал Власовай армида дайлалдаа. Тиигээд 1942 оной декабрь һарада ехэ тулалдаанай үедэ хүндөөр шархатаад, мэдэрэлгүй плендэ орожо, хэдэн ондоо концлагерьнуудаар ябаһан.
Насаг-Доржо Цыремпилович Цыбиков
1945 ондо совет сэрэгүүдэй тэдэниие сүлөөлһэнэй һүүлдэ СССР гүрэнөө бусаад, арбаад жэл баһал концлагерьта - Колымада ябажа, 1956 ондо нютагаа бусажа ерэһэн намтартай. Гайтайхан байдал энэ 14 жэл соо үзөө гээшэл даа. Тиигээд эдэ хоёр аха дүүнэр дайн тухай, плен тухай оройдоо хүндэ хөөрэдэггүй байһан.
Гончик-Доржо ахань гармошко дээрэ ехэ гоёор наадахадань, Насаг-Доржо дүүнь уран бэрхээр хатардаг һэн. 1950-яад оноор хүн зон ехэл тулюураар хубсалаад ябадаг байгаа. Тиигээшье һаань, Насаг- Доржо Цыремпилович сагаан боро костюмтай, сагаан самсатай, галстук зүүгээд ябадаг һэн. Энэ хүмнай һүүлдэнь Хориин аймагай Амгаланта тосхондо айл боложо түбхинөө, хоёр хүүгэдтэй болоо. 1994 оной декабрь һарада Насаг-Доржо Цыбиков наһа бараа.
Олон немец «хэлэнүүдые» абалсаһан
Нютагай үшөө нэгэ баатар Жамьян Доржиевич Намданов батанай угай юм. 1917 оной Агууехэ хубисхалай, Граждан дайнай һүүлдэ Совет засаг тогтожо, колхозуудай бии болоходо, энэ хүмнай ехэ хубитаяа оруулһан намтартай. «Соёлой ошон», Тельманэй нэрэмжэтэ колхозуудта ходол таряалангай ажалай бригадираар хүдэлөө.
Агууехэ дайнай эхилхэдэ, Жамьян Доржиевич 1941 оной июль һарада фронт мордоо һэн. Энэ үедэ ород хэлэ ехэ һайн мэдэхэ хүн байгаа. Дайнай харгыгаар ородуудай дунда ябахадань, энэнь өөртэнь ехэл туһатай бэлэй. Москва хотые хамгаалхаһаа эхилээд, 1944 ондо Днепр мүрэниие гаталха хүрэтэр дайшалхы харгыгаа үргэлжэлүүлһэн байна. Энэ хугасаа саг соо ходо разведротодо ябаһан. Энэ ямар ехэ харюусалгатай албан бэ гэжэ мүнөө үеын зон киноһоо, ном сооһоо мэдэнэбди. Тиихэдээ Жамьян Доржиевич олохон лэ немец «хэлэнүүдые» абалсаһан байна. Днепр мүрэниие гаталжа ябахадаа, хүндөөр шархатаад, олон госпитальнуудаар аргалуулаад, гэртээ табигдаһан. Гэртээ бусахадаа, Улаан Одоной ордентой, «Шэн зоригой түлөө», «Германиие диилэһэнэй түлөө», «Дайшалхы габьяагай түлөө» гэһэн медальнуудтай омог дорюун ерээ һэн.
Нютагаа бусажа, Дулма Дымбрыловна нүхэрөө дайнай урда жэлнүүдтэ гараһан дүрбэн басагадаа ехэтэ баясуулаа. Хожомынь үшөө хоёр басагад ба хоёр хүбүүдтэй болоһон. Даруу номгон зантай, хүн зондо жэгдэхэнээр хандадаг тулань Булаг, Чисаанын хүн зон ехэ багагүй Жамьян дундай гэжэ нэрлэдэг байгаа. Энэ хүндэтэй нэрээрээ алдаршаһан байна.
Дайнһаа нютагтаа ерээд лэ, үнишье амаржа һуунгүй, Жамьян Доржиевич баһал үнөөхи таряалангай ажалай бригадираар түрэл колхоздоо ажаллаа.
Нютагаймнай баатар сэрэгшэ дайнда эрэлхэг зоригтойгоор ябажа ерээд, колхоз-совхозой ажалда эрхимээр хүдэлөөд, арбаад хүүгэдые хүмүүжүүлээд, хүн боложо түрэһэн үүргэеэ хүсэд дүүргээд, энэ алтан дэлхэйтэеэ 1975 ондо хахасаһан байна.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда Хэжэнгын аймагай Булаг, Чисаана тосхонуудһаа мордоһон 196 баатар сэрэгшэдһээ оройдоол гурбан хүн тухай бэшэгдэбэ. Дээрэ дурсагдаһан эдэ гурбандал адляар шэн зориг харуулжа, бэшэшье нютагаймнай баатарнууд дайнай гал дүлэн соогуур ябаад, 98-иинь амиды мэндэ бусаһан.
Жалсан ДОНДОКОВ
Хэжэнгэ
