​​Юунэй түлөө түрэлхи хэлэеэ үзэхэб?

Буряад хэлэнэйнгээ байдал хажуу тээһээнь харахада, мэнэ-мэнэ түгдэрөөд, мянган тээшээ сэсэршэхэеэ байһан амһарта мэтээр үзэгдэнэ. Теэд тэһэртэрынь хүлеэжэ байнгүй абарха гэһэн һэдэлгэнүүдшье аюултай шэнги, юуб гэхэдэ, эрхэ байдалай эшэ үндэһэн хүсэд шудалагдаагүй байһаар. Тиимэһээ хаанаханаа түрүүлэн түгдэрхэб гэжэ мэдэгдэнэгүй. Һүүлэй хахад жэл соо хэһэн ажаглалтануудайнгаа үндэһэн дээрэ хэдэн тобшолол гаргаһанаа дурадхаһуу.

Хэжэрхихээр гү, хэлэнэй оршон?

2018 оной намар улас түрын урдаһаа эсэргүүсэлгын хэмжээнүүдэй түргэдэхэдэ, “буряад үнгэтэй хубисхал” үүсхэгдэбэ гэжэ мэргэжэлтэд хэлэһэн байна. Удаа- нь Баир Дышенов Толгойлогшодо бэшэг бэшэжэ, шууяа татаа. Тэрэ үеэрнь байд гээд лэ, элдэб түхэлэй дүхэриг шэрээнүүд зарлагдажа, оло­ниитымнай эдэбхитэйе харуулаа. “Буряад хэлэеэ хүгжөөнэбди гэжэ ху­далаар бү хөөрэлдэе, мүнөө байһан шэгтэнь үлөөжэ шадаа һаамнай һайн”, - гэжэ тэрээн бүхэндэ хэлсээн гаража байгаа.

Иигэжэ һанаата болодог хүнүүдэй гол бодолые тааха гэбэл, хэлэнэй ор­шон байгуулха хэрэгтэй. Теэд ямар­хан аргаар тэрэниие бии болгохоб гэжэ мэдэһэн зон үгы шэнги. Юуб гэхэдэ, “хэлэнэй оршон” гээшэшье хабтагай ниилүүлээд, хадааһа алхаар хадажархихаар хашаа бэшэ ха юм.

Хүүгэдэй сэсэрлиг ба һургуулинуудые буряад хэлэнэй бэрхэ багшанараар хүсэд хангабал, эрхэ байдал эрид һайжарха гэжэ үнэн зүрхэнһөө этигэдэг зон олон. Гэхэ зуура үхибүүд болон тэдэнэй гэртэхин буряад хэлэ үзэхэ хүсэлтэй гү, үгы гү гэһэн асуудал хэнэйшье толгойдо түрэнэгүй.

Харюусахань бэрхэ асуудал

Эгээл энэ асуудал Фейсбук соо табиһыемни хоёр зуугаад хүн ха­рюусажа туршаа. Тиихэдээ олон­хинь: “Юун гэһэн асуудал гээшэб? Иигэжэ болохогүй”, – гэжэ байгаад, үһэреэдшье абана. Теэд “Түрэлхи хэ­лэеэ үзэхэ хэрэгтэй гү?” гэһэн асуу- далай саана далда удха бии. Үнэн дээрээ түрэлхи юм һаань, түрэхэ гарахаһаа хойшо мэдэхэ ёһотой бэшэ юм гүбди - эхымнай һүнтэй хамта энэ бэедэмнай шэнгэн ороно ха юм. Харин тоо баримтануудые хаража үзэхэдэ, эрхэ байдал элирнэ. “Буряад хэлэнэй хүгжэлтын стра­теги” соо үгтэһэн мэдээнэй ёһоор, 2016-2017 онуудта хэгдэһэн тусхай шэнжэлгын дүнгөөр юрэнхы бол­босоролой дунда һургуулинуудта һурадаг буряад үхибүүдэй 62 ху­бинь, мүн хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ хүмүүжүүлэгдэжэ байһан буряад үхибүүдэй 73 хубинь түрэлхи хэлэеэ мэдэнэгүй”.

Угайдхадаа өөрынгөө дураар түрэлхи хэлэеэ үзэхэ хүсэлтэй хүнүүд хурга дарама үсөөхэн. Сэ­сэрлигтэ гү, һургуулида ябажа байһан үхибүүдэй гэртэхиншье өөһэдөө хэлэеэ мэдэхэнь хэлсээ­тэй. Тиимэһээ “үзэхэ хэрэгтэй!” гээд, баалалтын хүсөөр түрэлхи хэлыень шудалуулха арга баһал мухарда­хань лабтай. Тиимэһээ имагтал болбосоролой һалбари түрэлхи хэлэнэймнай хүгжэлтые шиидхэхэ гэжэ бодолтогүй. Иимэ байдалда эр­дэм ухаанай, соёлой, болбосоролой болон ниигэмэй хамтын хүсөөр лэ тэһэрээд сэсэршэхэ туйлдаа хүрэһэн үнөөхи амһартаяа – буряад хэлэеэ – абарха аргатай хабди.

Тус бэрхэшээл онсо хурсаар то­бойгоод байна гэжэ дахин-дахин дабтажа хэлэхэдээ, үшөө хэдэн хүндүүлхэй асуудалнууд толгой­домни тодорно: “Буряадай түүхэ” гэһэн хэшээл юундэ һургуулинуудта ородоггүй юм бэ? Буряад арад гэжэ мэдэхэгүй, дабажа гараһан түүхэтэ замайнь бахархалтайшье, гашуу­далтайшье ушарнуудые тухайлхагүй үхибүүд хаанаһаа гэнтэ хэлэндэнь дурлаха болоноб? Болбосоролой болон эрдэм ухаанай һалбари энэ асуудал юундэ шиидхэдэггүй юм?”

“Буряад хэлэн хэрэгтэй болоногүй”

“Юунэй түлөө түрэлхи хэлэеэ үзэхэб?” гэһэн асуудалаар Фейсбуг­та болоһон хөөрэлдөөнһөө хэдэн һанамжануудые дурадхажа, өөрынгөө бодолнуудта хабсаргахамни.

Амгалан Ринчинэ: “Бэлээр ха­рюусаад орхихын аргагүй асуудал. Эрдэм шэнжэлгэдэ тиимэ онол арга бии – “юунэй түлөө” гэһэн асуудалда гурба дахин харюусаха”.

Амгалан Балданцэрэн: “Олон эрдэмтэдэй хамтын хүсөөр хүгжөөхэ хэрэгтэй. Гансашье хэлэ шэнжэлэг­шэдэй бэшэ, бүхыл һалбаринуудаар: ниитэ-улас түрын, эрдэмэй г.м. Хото­до, хүдөөдэ, эмхи зургаануудта, гэр бүлэдөө гансал буряадаар харил­саха ёһотойбди. Теэд хэлэнэймнай мүнөөдэрэй байдалаар бодоходо, иимэ арга үгыл даа. Хэлэнэйнгээ хүгжэһэнэйл хэмжээн соохоно мэ­дэдэг хүнүүдэй оролдолгоор балай урагшаа дабшаад орхихогүйбди. Соёлой арга хэмжээнүүд, хэлэндэ хабаатайшье һаа, хүгжэлтын асуудал шиидхэхэгүй. Эрид хубилалтанууд лэ хэрэгтэй. XX зуун жэлэй эхеэр хүршэ гүрэндэ Жамцарано хооһон газар дээрэ болбосоролой шэнэ һалбари байгуулжархёо ха юм. XXI зуун жэлэй эрилтэнүүдтэ таарама эрид дабшал­та хэхэ хэрэгтэй”.

Ирина Булгутова: “Юунэй түлөө гэһэн асуудал ямаршье ажаябуул­гада тон шухала. Хүгжэхэ ургахые бодонгүй, хүсэ шадалаа гаргангүй, нэгэ тээгээ һуухада аятай ха юм. Буряадаар дуугардаг аад, нэгэшье буряад уран зохёолшониие, ирагуу найрагшые мэдэдэггүй, уралигай бусадшье һалбаряар һонирходоггүй олон зониие мэдэхэлби. Түрэлхи хэ­лэеэ үзэхэ гээшэ хүндэ үндэһэнэйнь мэдэрэл түрүүлхэ, буряадби гэжэ өөрыгөө нэрлэхэ шадалтай байхын тулада хэрэгтэй. Харин хүн бүхэмнай иимэ асуудалда абтаха сэнэгтэй гү, ухаан бодолоо хүгжөөхэ тухай бо­домжолно гү?”

Николай Цыренов: “Би бу- ряад хэлэеэ мэдэхэб. Тордиһогүй хөөрэлдэдэгби. Хэлэеэ мэдэдэгэйм­ни һайн таланууд: монголнуудаар хөөрэлдөө һаа, хахад дутуугааршье бол үгыень ойлгодогби. Гадна хоёр хэлэ тэгшэ мэдэхэ гээшэ уураг тархи хүгжөөдэг гэжэ эрдэмтэд баталан­хай. Тиимэһээ гансал ородоор дуу­гардаг хүнүүдһээ ухаатайб гэжэ хэ­лэхэ аргатайб. Хэлэеэ мэдэхэдэ, муу юумэн үгы, гансал һайн талануудтай. Гэхэ зуура совет үедэ болон 90-ээд онуудаар буряад хэлэ мэдэдэг лэ һаа, хүдөөгэй борохон амитан гээшэ гэжэ хотын “хүгжэнги” буряадууд бо­лон ородууд бододог бэлэй”.

Евгения Будаева: “Түрэһэнһөө хойшо буряадаар дуугарһан, удаа- нь ород хэлэндэ һураһан хүнүүд бодолнуудаа имагтал буряадаар хүсэд дүүрэнээр гаргажа шададаг. Жэшээлхэдэ, чукчануудай “саһан” гэжэ үгэеэ 70 гаран янзаар хэлэдэг­тэл адли, буряадууд “һорхогоршог хүбүүн”, “тэнгэри бүрэнхы” гэхэ мэ­тын холбоо үгэнүүдые ород болгожо оршуулаа һаань, удхань хубилхадал гэхэл даа. Буряад хэлэеэ алдаа һаа, буряад хүнэй голыень бүридүүлдэг сэдьхэл үгыршэхэ. Буряадаар бодом­жолдог хүбүүдни наһатай болоод гансаардана аа гү гэжэ айнаб – үхибүүдэйнь эжынэр түрэлхи хэлэеэ мэдэдэггүй ха юм”.

Ирина Ш.: “Би буряадаар дуугардагби. Намайе үндылгэһэн хүгшэн эжымни ородоор хэлэхэһээ байха, ойлгодогшьегүй байһан юм. Тиимэһээ юумэ хадуужа абаха­даа, яһала һаймби. Яряанай хэлэ мэдэхэб, харин багадаа дуугардаг байһан олохон танилнуудни мүнөө гансашье үгэ хэлэдэггүйл. Гэхэ зуу­ра ажабайдалдамни буряад хэлэн хэрэгтэй болоогүй, хаа-яа Монгол ошоходоо, тэндэхи зонтой тал-мул тулмаашалхаһаа бэшэ буряадаар хөөрэлдэхэ хэрэг гараагүй. Саг ти­имэ болоо гээшэ ааб даа, саашадаа буряад хэлэ мэдэдэг хүнүүд улам лэ үсөөрхэ”.

Чингис Гонжапов: “Бидэ түрэлхи хэлэеэ мэдэхэ ёһотойбди. Мүнөө хари хэлэ үзэһэн шэнгеэр үзэхэ гээшэ тад буруу. Өөрыгөө хүндэлдэг, ёһо заншалаа сахидаг, элинсэг ху­линсагаа дээдэлдэг арад заатагүй хэлэеэ мэдэхэ ёһотой. Хэлэеэ алдаһан арад – арад бэшэ ха юм”.

Фейсбугта табиһан асуудалдам­ни мэдээжэ эрдэмтэд, сэтгүүлшэд, зохёохы ажал ябуулдаг сэхээтэн ха­рюусаа. Гүрэн түрын алба хаадаг нэ­гэшье хүн анхаралаа хандуулаагүй. Гэхэ зуура энэ асуудалда тодо аад, үнэншэмэ харюу заатагүй хэрэгтэй. Энэнь лэ асуудал болоод байна.

“Минии Буряад” сэтгүүлэй архивһаа гэрэл зураг абтаба