​​Тайзан дээрэ һалбарһан талын сэсэг

Гурба һарын 20-до «Байгал» театрай гол дуушан Болдын Ганцэцэг буряад арадай дуунай «Нэрьелгэ» гэһэн тоглолто үнгэргэхэнь. Харин энэнь театрай тайзан дээрэ үнгэрхэгүй, нэгэ бага ондоо маягтайгаар М.Хангаловай нэрэмжэтэ Буряадай түүхын музей соо табигдаха юм. Ганаа дуушан Буряад орондо анха удаа тоглолтоёо хэхэнь. Харин тэрэнэй тоонто Монгол сайхан орондо буряад дуунай иимэ үдэшэ хоёр дахин эмхидхэгдэһэн байна.

Хүнэй үндэһэн газар дээгүүр

Буряад Уласта яһала мэдээжэ боложо ябаһан энэ залуу дуушан Монголдо буряад айлда түрэһэн юм. Тоонто нютагынь Дорнод аймагай Баяндун сомон болоно. Нютагтаа эжы, абынгаа дулаахан буусада аха дүүтэеэ хамта захагүй үргэн дайдаар табан хушуу малаа адуулжа ябахадаа, дуугаа хангюурдаһаар лэ үндыгөө.

- Энэ тоглолтоёо хэхэ гэжэ яһала бодолгото боложо ябааб. Теэд мүнөө энэмни бүтэхэ болобо. Буряад орондоо түрүүшынгээ тоглолто хэхэдээ, гансал урданайнгаа уянгата дуунуудые дуулахаб. Үни заяанай дуулагдаагүй, мартагдаха тооной болоһон дуунууд зэдэлхэ. Гансал дуугаа хангюурдаад дүүрэхэ бэшэ, шагнагшадтаяа харилсахаб, тэдэнэйнгээ һонирхоһон асуудалдань харюу барихаб. Дуунайнгаа удха унгииень тайлбарилжа үгэхэб, - гээд, Ганаа дуушан хэлэнэ.

Тэрэнэй хулинсаг эсэгэ ХХ зуунай эхеэр үймөөнэй болоходо, олон буряадуудай тоодо хилэ алхажа, урагшаа гараһан гэхэ. Тиигэжэ яба-ябаһаар, мүнөөнэй Дорнод аймаг шадар хүрэжэ, тэндээ һуурижаһан байгаа. Нагаса талань мүн лэ Агын үргэн талаһаа гаража ошоһон байдаг. Ганаа басаган уг һайтай, үнэр баян айлайда түрэһэн. Арад зоной дунда Амгалан эмшэн гэжэ алдаршаһан хүгшэн абань Монголдоо эгээл түрүүшын мэргэжэлтэ эмшэдэй нэгэн байһан. Тэрэ нютагтаа хүүгэдэй эмшэнээр бүхэли наһаараа ажаллаһан. Харин нагаса абань Чойномой Будажаб багша мэргэжэлтэй, уран зохёол шудалдаг эрдэмтэй хүн байһан юм. Хүгшэн абынь, мүн нагаса абыньшье эсэгэнэр 1930-аад оноор хардалгада орожо, хамалганда хюдуулһан.

Тиигэжэ хүгшэн абань хара багадаа үншэрбэшье, хүнэй хойно оронгүй, ном һудартай боложо шадаһан. Нагаса абаньшье Улаан- Баатарта ялас гэмэ һургуули абаад, гүрэнэй гол «Үнэн» сониной эрхилэгшээр урагшатай ажаллажа байгаа. Теэд «ангиин дайсанай» хүбүүн гэжэ элирхэдэнь, тэрэниие малай хамжаанай ударидагша болгоод, хүдөө аймаг руу эльгээжэрхёо һэн ха. Тэндэ ошоод, ажал хэжэ байхадань, сомоной ажаһуугшад энэ Будажаб түрүүлэгшэ ехэ һургуулитай хүн гэжэ мэдэхэдээ, тэрэниие Дашбалбар нютагтаа урижа, багшаар хүдэлхыень дурадхаа. Тиигэжэ тэрэ бүхы наһаараа багшалаа.

- Гэртээ хуушан ханзануудаа уудалжа байтараа, нагасынгаа наһаараа суглуулһан дэбтэр, номуудые оложо хараабди. Тэдэнэй дунда нагасын дээдэ һургуулияа 1962 ондо дүүргэхэдээ бэшэһэн хүдэлмэринь гаража ерээ. Тэрээн соогоо аяар 300 буряад уртын дуунуудай үгэнүүдые суглуулһан байба. Тэрэниие эжытэеэ ехэтэ һонирхожо уншаабди, шэнжэлээбди. Тэрэ дуунуудаа хуу бүлэг бүлэгөөрнь хубааһан байгаа. Жэшээнь, инаг дуранай, ажал хүдэлмэриин дуунууд гэхэ мэтээр хуу илгаатай. Тэрэ дуунууд дээрэнь үшөө нэмээд, 1000 дуун болгоод, эжытэеэ ном болгожо хэблээ һэмди, - гээд, Болдын Ганаа сэдьхэлээ хүдэлгэн байжа хөөрэнэ.

Абынгаа хүсэл бэелүүлэн

Ганаагай эсэгэ Амгаланай Болд ахатан соёл урлалда ехэ эльгэ нимгэтэй хүн байһан. Тэрэ залуудаа Улаан-Баатарай Хүгжэм бүжэгэй һургуулида нэгэ жэл һураад, сэрэгэй албанда татагдаа. Харин албаяа дүүргээд, һуралсалаа үргэлжэлүүлээгүй. Тиигэжэ өөрөө һураагүй һэн хойноо, Ганаа басагамни эндэ һураг гэжэ ходол һанажа ябаа. Абынгаа заяаһан харгыгаар мүнөө дуушан болоод ябаһан Ганаа басаган эсэгынгээ найдал дүүрэн дүүргэжэ ябанал даа. Тэрэ багаһаа дуу хангюурдаха дуратай байжа, бүри 10 наһатайһаа эхилжэ, Улаан-Баатарай тусхай Хүгжэм бүжэгэй дээдэ һургуулида 10 гаран жэлэй туршада һураһан. Мүнөө тэрэ һургуулинь Монгол Уласай консерватори болонхой. Тэндэ һураха үедөө хуучир гэжэ хүгжэмэй зэмсэг шудалжа гараа. Тэрээн дээрэ наадажа һурахаһаа гадуур, үшөө дуушанай мэргэжэл абаһан.

Ганаа басаган бүри һургуулиин байхаһаа Бүгэдэ Буряадай «Алтаргана» нааданда оролсожо, уртын дуугаа аянгатуулжа, шангай түрүү һууринуудые нэгэнтэ бэшэ эзэлһэн байха юм. Үшөө Улаан- Баатартаа һуража байха үедөө Монгол туургатанай дуунай ехэ нааданда хабаадалсаад, 800 гаран дуушадай эрхим 10-ай тоодо орожо шадаһан. Тэрэ урилдаанда мүнөө дэлхэй дүүрэн мэдээжэ Ариунбаатар дуушан баһал 10-ай тоодо оролсоһон юм.

- Буряадай ехэ һургуулиин захиралаар тэрэ үедэ хүдэлжэ байһан Степан Владимирович Калмыковтой Монголдоо байхадаа танилсааб. Тэрэ намда Улаан-Үдэ ерэжэ, БГУ-да һуралсал гараха дуратай болбол ерэхэдэшни болохо гээ һэн. Би удаан бодонгүй, БГУ-да ерэжэ, ород хэлэ шудалха нэгэ жэлэй һургуули гарааб. Һая ерээд байхадаа, ород хэлэнэй хахадшье үгэ ойлгодоггүй байһанаа, һура-һураһаар, яһала яряанай хэлэ мэдэхэ болооб. Тэндэ һурахадаа, Челябинск хотодо үнгэргэгдэһэн «Оюутадай хабар» гэһэн бүхэроссиин уран һайханай урилдаанда хабаадалсажа, буряад дуугаа дуулажа, I һуури эзэлжэ шадааб, - гэжэ Ород Уласта туйлаһан түрүүшын амжалта тухайгаа хөөрэнэ.

«Үглөөдэрһөө ажалдаа гара»

Болдын Ганаа 2013 ондо БГУ-да һураһанай һүүлдэ гэртээ ябаха гү, али эндээ ажал бэдэрхэ гү гэһэн бодолдо абтаад, алишье тээшээ замаа залахаяа ойлгохоёо болёод байгаа. Нүхэр басаганиинь дуушанай мэргэжэлтэ һургуули үзэжэ гараһан хойнонь «Байгал» театр ошожо, бэеэ харуулхыень дурадхаһан бэлэй.

- «Байгал» театр танилсахаяа ошоходоо, түрүүн согсолжо гаргаһан буряад дуунайнгаа диск баряад ошооб. Тиихэдэм Дандар Жапович Бадлуев тэрэ дуунуудыем шагнажа үзөөд: «Зай, үглөөдэрһөө ажалдаа гара», - гэжэрхибэ. Тиигэжэ өөрөөшье ойлгоогүй байтараа, баян түүхэтэй, алдар суута «Байгал» театрай дуушан болооб, - гээд, энэ наһанайнгаа ээлжээтэ хуудаһа ираһан тухайгаа Ганаа хэлэнэ.

Тэрэ гэһэнһээ «Байгал» театрай түсэл бүхэндэнь хабаадалсажа, буряад арадайнгаа соёл уралиг Ород Уласай, мүн дэлхэйншье тайзан дээрэһээ тоогүй олон арад түмэнтэй танилсуулаа.

- Буряад орондо байхадаа, нэгэтэшье би гадаада гүрэнэйб гэжэ бэеэ тооложо ябаагүйб. Би өөрынгөө гэртээ ерэһэн шэнги эндээ байнаб. Буряад дуугаа дуулажа ябахада, хэды гоё гээшэб даа. Буряадууд үйлын үреэр гурбан гүрэндэ таража һуугаашье бол, буряад арадайнгаа ёһо заншал алдангүй, элинсэгүүднай энэ болотор хадагалан асараад байхадань, бидэнэй алдаха, мартаха болбол тон буруу. Урданай буряад дуунай үсөөхэншье үгэнүүд соо арад түмэнэймнай байра байдал, ёһо заншал, гүн ухаан гараад лэ ерэдэг. Дуунайнгаа аялга таталуулжа байхадаш, дээдэ үеымнай байдал нюдэндэшни харагдахадал гэдэг, - гээд, тэрэ дулааханаар хэлэнэ.

Бурхан багша эгээл дуратай хүүгэдээ энэ замбида эльгээхэдээ, тэдэнээ уралигта хабаатай хүн болгожо табидаг гээд, буряад арад хэлсэдэг. Тиимэһээ энэ уянгата һайхан хоолойтой гургалдай Ганаа басаган энэ наһандаа буряад арадайнгаа соёл уралиг дэлгэрүүлжэ, баян түрэлхи хэлэеэ сахин ябаха табисууртай энэ дэлхэйдэ мүндэлөө гэхэдэ, алдуу болохогүй бшуу.

Болдын Ганцэцэгэй дурадхаһан гэрэл зурагууд