​​Сагаалганай баярта

Хабарай эхин hарада мал түллэжэ, сагаан эдеэнэй дэлбэрхэ үеэр Сагаалганаа тэмдэглэ­хэ заншал бүри Чингис хаанай захиржа байха сагһаа эхитэй гээд, эрдэмтэд уудалжа элирүүлһэн байдаг. Хэдэн үе дамжан ерэһэн энэ һайндэрөө монгол туургата арад түмэн үргэн хэмжээндэ тэмдэглэһээр гээшэ. Байгша ондо монгол һарын шэнын нэгэн февралиин 24-дэ тудаба.

Эсэгэ мэтэ – эльгээрээ

Бандида хамба лама Дамба Аюшеев Сагаалганай үмэнэ заншалта ёһоороо сэтгүүлшэдтэй уулзаһан байна. Тиихэдээ гол түлэб хүдөөгэй байдал болон бу­ряад хэлэ һэргээхэ талаар хэмжээнүүд дээрэ тогтоо. Буряадай гүрэнэй радиогой сэтгүүлшэн Ольга Намдакова хэлэһэн үгэнүүдыень тэрэ зандань Фейсбугта бэшээ: «Жэлдээ 5 мянга гаран хүн хүдөөһөө зөөжэ байна. Ай­магуудаарнай малаа хараха айлнууд олдохоёо болёо. За­сагай газар ямар ажал хэнэб? Юундэ арадтамнай аша туһа болоногүйб гээд, зүрхэ сэдьхэ­лээ зобооһон асуудалнуудые табихадань, тоб гэһэн тодо харюу олдобогүй. Саарһа дан­сануудаа алдуугүй зүбөөр таа­руулха ажалтай ноёдто арадай хуби заяан хамаагүй. Абарал­тын ажалнууд, сэхыень хэлэ­хэдэ, хэгдэнэгүй гэжэ хамба лама тобшолоо. Буддын ша­жанай гүн ухаа гүрэнэйнгөө дэбисхэртэ дэлгэрүүлжэ байгаа гол ламамнай ажа­байдалай алиш талада сэсэн һонор, боро ажалда эдэбхи­тэйгээр оролсоод, даб дээ­рээ 51 үмсын ажахы социальна отара гэдэг хони малаа үдхэжэ, үргэн талаяа амитай болгоод байна. Энэ жэлдэ ээлжээтэ 6 800 хонин шэнэ эзэдтэй болохо жэшээтэй. Россиин Юрэнхылэгшэ Владимир Путинай һомолһон мүнгөөр нооһо үйлэдбэрилгын оньһон түхеэрэлгэ абтажа, үлдөөсэгүй үйлэдбэри ябуулагдаха. Тэрэ­нэй ашаар хүдөө нютагуудай ажаһуугшад ажалтай боложо, шанартай өөрын хубсаһа гу­талаар, унтариин зүйлнүүдээр хангагдаха зэргэтэй. Нооһондонь шагтагалдаһан зунгагаарнь метан газ абтажа, түлишэ хэгдэхэ, ургамалай ша­нар дээшэлүүлхэ үтэгжүүлгэ болбосоруулагдаха гээд то­олоно һэн. Алхам бүхэниинь хүдөөгэй малшадта туһа нэмэ­ри, олзо асарха хойшолонтой.

Дүрбэ гаран сагта үргэлжэлһэн харилсаандаа гол түлэб лэ энэ ядарһан буряад арадтаа туһалха ту­хай хамба лама хэлэнэ. Хүн өөрөөл бэеэ, гэр бүлэеэ өөдэнь татаха шадалтай. Юундэ буряад хүн хэлэеэш мэдэхэгүй, уг гарбалаа танихагүй ябанаб? Хяагтын буряадуудай 100-ай 89 хуби, Сэлэнгэдэ - 85 хуби түрэлхи хэлэгүй. Уйтай. Юу хэхэ, яа­хадамнай, буряадууд һэрихэ, һэргэхэ, бэеэ хүндэлдэг боло­хоб?

Хараһан лэ хүниие хамаагүй хараажархидаг суу- тай хамба маягаа алдаагүй. Буряадаа гурбан жэл тол­гойлжо ябаа Алексей Цыде­новые тулюур хүн байна, бу­ряад хэлэндээ анхарал хүсэд хандуулнагүй, өөрын ханда­саяаш хэлэнэгүй, һанаань зобоногүйл даа гэжэ шаналаа. Заабол хори хэлэеэ үлүүдэ тоо­ложо, бэшэниие этэрхэ - буруу хэрэг. Эбэй замаар, хорилто эрилтэгүй эхэ хэлээрээ үри хүүгэдээ заая, сэтгүүл газетэеэ гаргая, зүжэг хатараа табия гээд миһэрэн уряална…».

Энэ пост доро олохон ком­мент харанабди. Зарим тэды­ень дурадхая:

Булат Молонов:

- Хаанашье хори буряадууд бусадые газаашалжа байгаа юм бэ? Гайхана аа гүб...

Ольга Намдакова:

- Тайзан дээрэ ганса ли­тературнаар дуугарха сагые дурсан хэлэнэ.

Арьяа Будаин:

- Үхибүүд hургуули соо өөрынгөө диалектээр хэшээл­дээ хэлэхэдэнь, багша буруу хэлэнэш, алдуу гэнэ! Мүнөө литературна буряад хэлэнэй средашье үгы, бэшэ буряад диалектнүүд эфиртэшье, тай­зан дээрэш алдуу болоно, өөhэдөө буряад хэлэеэ баха­луурдаад байнабди, хэлэн хүгжэхэ ёһотой. Литературна буряад хэлэндэ ганса хори диалект бэшэ, харин ондоо буряад диалектын үгэнүүд оролсохо ёһотой.

Николай Бадмаринчинов:

- Бодожо үзэхөөр олон юумэ биил даа хамбын хэлэһэн соо...

Баирма Раднаева:

- Эсэгэ мэтэ эльгээрээ энэ арадтаа һанаагаа зобоно. Хам­ба ламада хараалгахада, муу бэшэл даа.

Эрдэни Дагбаев:

- Бодо мал хүдөө зондо тараажа, түлыень саашань дамжуулха ехэ хэрэг. Хэлэеэ үзэхэ бултанай хэрэг. Энэ сон­гоол сартуулнууднай хэлэеэ яатараа алдаа юм. Тэрэ ганса хори хэлэнэй түрүү байhанhаа бэшэл даа. Гэр гэртээ ч-ц, тас-няс гэлдэжэл байна ха юм. Эбтэйхэнээр нэгэл бэшэгэй хэлэтэй байбал, бүгэдөөрөө хэлэеэ hэргээхэбди.

Шэнэ жэлнай хайшаа байхаб?

Сагаалганай морилходо, арад түмэн гол түлэб дасангаа ошожо, зурхайшадта хандадаг, жэлэйнгээ «хэрэг» хүүлэдэг болонхой. Буддын шажанай ехэ һургуулиин багша На­мсарай Дашиндондоковой хэлэһээр, сагаан түмэр хулга­на жэлнай ехэ үрэжэлтэй бай­хаар хүлеэгдэнэ. Ута гэгшын хүйтэн хабар, хура бороогүй халуун зунай эхин хүлеэгдэнэ. Гэбэшье августда бороон ехээр орохо юм ха. Үхибүүдтэ болон үндэр наһатай зон­до – һайн, залуушуулда – шэрүүншэг жэл болохо.

Хулгана, морин, туулай, та­хяа, луу болон бишэн жэлтэй хүнүүдтэ хүндэхэн жэл тохёол­дохо. Болгоомжотой ябаха хэ­рэгтэй. Ядаһан тулиһан зондо үнэн зүрхэнһөө туһа хүргэхэеэ оролдохо шухала.

Үхэр, бар, могой болон хонин жэлтэй хүнүүдтэ бараг жэл байха. Нохой ба гахай жэлтэй хүнүүдтэ ехэ һайн жэл байха.