​​Үүлтэрэй һайниие үргэхэ

Виталий Самбуев, Һасаранай Булад

Үндэһэн буряад эбэртэ бодо малай үүлтэр бүридэлдэ абхуулхын тулада генофондно ажахы зохёогоод, дэргэдэнь лаборатори түхеэрхэ хэрэгтэй. Харин мүнөө эрдэмэй ажал зогсошонхой гээд, Һасаранай Булад шаналан байна. Хяагтын уудамда бурзан саһан дороһоо хоол туруугаараа малтан абажа, бэеэ тэжээгээд ябаһан буханууд бэлшээриһээ бусажа ябаба. «Тээ тэрэ буряад буха ябана, харасань һөөл ондоо даа», - гээд, эрдэмтэн урматайханаар хургаараа зааба. Тиихэдэнь сэтгүүлшэн Октябрина Ешеева: «Ахын һарлагуудта түхэлөөрөө яагаа адлихан гээшэб», - гэжэ тобшолол хэбэ.

Юунэй тулада мүнгэн һомологдооб?

Үндэһэн буряад үнеэдые Монголһоо Буряад руу оруулһаар табан жэл гүйсэжэ байна. Мүнөө тоо толгойнь тугалнуудтаяа хамта 400 гаран болоо. Буханууд, тугалнууд, хашарагууд ами амяараа Виталий Самбуевай хубиин гүүртэнүүдтэ байрлана.

Үндэһэн буряад эбэртэ бодо мал үсхэбэрилгэдэ гүрэнһөө 70 сая түхэриг үнгэрһэн жэлдэ һомологдоһон байгаа. Тэрэнь Буддын шажанай заншалта Сангхада сэхэ дамжуулагдаа бэлэй. Монголһоо үнеэдые асараад, “бүүбэй” хони яагаад тараадаг бэ, эгээл тэрээн шэнгеэр арад зондоо хубааха түсэбтэй байһанаа Сагаалганай үмэнэ сэтгүүлшэдтэй уулзахадаа, Бандида хамба лама Дамба Аюшеев хэлээ. Харин Һасаранай Булад яашье тиигэжэ болохогүй гэнэ. Юундэб гэхэдэ, монгол үхэр буряад үхэртэ орходоо, шуһаараа тад ондоонууд гэжэ элирэнхэй. Монгол үхэр оруулаад, энэмнай буряад гэжэ нэрлэхэдэ, буряад болошохо бэшэ ха юм даа. Иимэ ажал хэбэл, үндэһэн буряад үхэртэ амаргүй ехэ хохидол болохо. Теэдшье һомологдоһон тэрэ мүнгэн эрдэмэй ажал ябуулха, үүлтэр бүридэлдэ абхуулха хэрэгтэ хараалагдаатай бэшэ бшуу. Энээн тухай олзын хэрэг эрхилэгшэ Виталий Самбуев онсолон тэмдэглэнэ.

Шэнэ үүлтэр тухай

Гэбэшье эрдэм шэнжэлгын ажал ябуулгада гүрэнһөө мүнгэн шэглүүлэгдэжэл байдаг. Харин дүнгүүдынь алга. Һаяхана Буряадай гүрэнэй Хүдөө ажахын академи шэнэ үүлтэр байгуулхамнай гэжэ олондо мэдээсээ бэлэй. Тэрэнээ буряад үнеэнэй үүлтэр дээрэ үндэһэлэн гаргаха түсэбтэй юм ха. Теэд үгы үүлтэр дээрэ яагаад үндэһэлхэнь гээшэб гэжэ Һасаранай Булад ехэтэ гайхана. Тиигээд иигэжэ нэмэнэ:

- Буряадай Хүдөө ажахын болон эдеэ хоолой яаман жэл бүри эрдэм шэнжэлгэдэ (НИОКР) мүнгэ гаргашал­на. Тиигэхэдээ шэлэлгэ (торги) зарла­даг. Урзанда тэрээндэ хабаадахадам­ни, Москвагай нэгэ байгуулга шүүгээ һэн. Юушье хээгүй тула, абаһанаа һөөргэнь бусааха баатай болоо гэжэ дуулаа һэм. Нэгэ жэл Хүдөө ажахын академишье оролсожо, хэдэн сая мүнгэ абаһан юм. Харин үндэһэн буряад эбэртэ бодо малай үүлтэр бүридэлдэ абхуулхын тулада эрдэмэй ажал ябуулгада мүнгэн үгтэнэгүйл даа. Һасаранай Булад өөрынгөө мүнгөөр ажал хэһээр.

Путинда хандалга

Үндэһэн буряад үхэрэй үүлтэр үнэхөөрөө байгуулагдабал, хальмаг үүлтэрһээ гадуур Россида эбэртэ бодо малай үшөө нэгэ өөрын үүлтэр бии болохо һэн. Тиигэхын тулада нилээдхэн ехэ ажал хэхэ хэрэгтэй. Һасаранай Буладай үлэһэн наһаншье хүрэхэгүй. Гэбэшье эхииень табижархёол һаа гээд, эрдэмтэн шармайна. Тиигэхын тулада бүлэг эдэбхитэйшүүлтэй хамта хандалга-бэшэг Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ Владимир Путинда Кремль руу ябуулба. Амурай эреэн гүрөөһэнүүдые мэдэл дороо абаһандал адляар үсөөн тоото үндэһэн буряад үхэрые баһал харгалзалга дороо абыт гэжэ бэшэг соогоо уряалаад, нэгэ буха бэлэглэнэ. Энэ уряалыень олониитэ дэмжэхэ бэзэ гэжэ найдана. Тэрэ хандалга-бэшэгынь социальна холбоон соо тараагдана.

Владимир Путинда бэлэг

Дүн байха гү?

Владимир Путинай анхаралаа табибалнь, эрдэмэй хэрэг эршэдэхэ гэжэ Һасаранай Булад һанамжална. Тиигээд нэгэ жэшээ дурсаба: “Бүүбэй” хониной мяхаар Москвагай мэр Юрий Лужков ехэтэ һонирхоһон юм. 1999 он байгаа. Москвагай Захиргаанай үйлэдбэриин талаар таһагые ударидагша намда Хэжэнгэ руу хонходоо бэлэй. Тиихэдэнь юрэ этигээгүйб. Улаан-Үдэ ерэжэ, Юрий Лужковтой уулзыт гэжэ хоёрдохиёо хонходоходонь, Улаан- Үдэ ерээ һэмби. Уулзалга үнгэрөө. Хониной мяха тэбэреэд, Москва ерээрэйш, экспертизэ хэхэбди гэжэ захяа бэлэй. Хойноһоонь ошоо һэм. Экспертизэ һайн дүнгүүдые харуулаа. “Бүүбэй” хониной мяхан шууд Москва руу абаашагдаха тухай хэлсэжэ байтарнай, Юрий Лужков мэрэй тушаалһаа буугаа бэлэй”.

Түгэсхэлэй үгэ

«Һаяхана Хяагта руу үнеэдые асараад байхадань, ошожо хараад, нэгэ бага голоо һэм. Харин жэл болоод, ошожо харахадаа, ехэтэ һайшаагааб. Одоо голохоор бэшэ эбэртэ бодо мал байнал. Ажахыдаа худалдажа абаабди», - гэжэ Яруунын Үльдэргэ ажахын захирал, малай эмшэн Булад Будажанаев хэлээ бэлэй. Селекциин ажал ябуулаад, тон һайнииень шэлэ шэлэһээр, ёһотой һайн үүлтэр бүридэлдэ абхуулха аабза. Ерээдүйдэ хальмаг үүлтэртэй хамта буряад үүлтэр ехэ эрилтэтэй болохо гээд найдая!